O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim

Ijtimoiy  tajribalar:  bilim,  ish  –  harakat  usullari,  ijodiy  tajriba  yoki 

izlanuvchan  faoliyat  hamda  emasional  qadriyat  munosabatlarini  o’ziga  qamrab 

oladi. 

Ta’limda  uzluksizlikni  ta’minlash  o’quv  perdmeti  qismlaridagi  zarur  va 

to’g’ri  nisbatni  o’rganish  zaruriyatidan  kelib  chiqadi.  Shuningdek,  uzviylik 

tushunchasi  ta’limning  turli  bosqichi,  shakli,  metodlarida  bilim,  ish  –  harakat 

usullari  va  shaxsiy  fazilatlariga  qo’yiladigan  talablarni  ko’zda  tutadi.  Uzviylik 

quyidagi ikki omilni hisobga olgan holda amalga oshiriladi: 

1. Fanning mazmuni va mantiqi. 

2. Bilimlarni o’zlashtirish jarayoni qonuniyatlari. 

O’quv  predmetini  o’zlashtirishda  birinchi  omilning  ahamiyati  muhim  bo’lib, 

tushuncha, dalil, qonunlar kabi o’quv predmeti mazmunini tashkil etuvchi tarkibiy 

element,  ketma  –  ket,  asta  –  sekinlik  bilan  o’rganilayotgan  ob’ekt  mohiyatini 

imkon qadar anglab borishga sharoit yaratadi. Ikkinchi omil ilmiy bilimlarga ishlov 

berishni talab etadi. 

Shunday  qilib,  uzviylik  faqatgina  to’g’ri  chiziqli  emas,  balki  o’quv 

materiallarini  ta’lim  oluvchilar  tomonidan  o’zlashtirilishi  qulay  bo’lgan  holda 

shakllantirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Uzviylikni ketma – ket amalga oshirish 

ta’lim  istiqboli  tavsifini  beradi.  Bunda  alohida  mavzular  bir  –  biridan  tubdan 

ajralgan  emas,  balki  birinchisi  ikkin  chisi  uchun  asos  va  ikkinchisini  mo’ljal 

sifatida hisobga olinishini ko’zda tutadi.       

Amalda  ta’lim  mazmunini  loyihalashtirish  quyidagi  ikki  darajada  amalga 

oshiriladi: 

- 

blok moduli o’quv dasturi darajasida; 

- 

aniq maqsadga muvofiq o’quv matereali sifatida. 

Bunda  ixtisoslik  qaysi  kasbga  mansubligi,  shuningdek,  kasbning  o’zi  qanday 

faoliyat  turiga  tegishli  ekanligini  ham  aniqlashtiradi.  Aniq  yo’nalishda  tanlab 

olingan ta’lim mazmunini yuqoridan pastga “qavatma-qavat” tahlil etiladi. Yuqori 

---

 

 

qatlam iqtisodiy sohasiga tegishli bo’lsa, o’rta qavat kasb-hunarga va pastki qavat 

alohida  ixtisoslarga  to’g’ri  keladi.  Bunday  yondashuv  zamonaviy  kasb-hunar 

ta’limi mazmuni yaxlit tizim sifatida yiqoridan pastga tomon tadqiq etiladi. 

Ta’lim mazmunini tanlab olishga umumiy yondashuvlar: 

I. Ta’limda uzviylik o’quv predmetining tashkiliy qismlarining to’g’ri nisbati 

va zaruriy bog’liqligini ta’min etadi. 

O’quv  materialining  joylashuvi  va  bu  materialni  o’zlashtirish  usullarini 

tanlashdagi  uzviylik  quyidagi  ikki  omilni  hisobga  olish  bilan  amalgam  oshiriladi: 

Ushbu  o’quv  predmeti  tegishli  fan  mazmuni  va  mantiqi  hamda  bilimlarni 

o’zlashtirish  jarayonining  qonuniyatlarini,  fanning  mazmuni  va  mantig’i  o’quv 

predmetining  uzviyligini  ta’min  etishda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi:  tushuncha, 

qonunlar  va  dalillar,  o’quv  predmeti  mazmuning  o’zagi  hisoblanib,  ketma-ket 

joylashadi  va  o’rganilayotgan  sohaga  oid  bilimlarning  kengayib  borishini 

ta’minlaydi, oldingilari keyingilari bilan uzviy bog’liq bo’ladi. 

Bilimlarni  o’zlashtirish  jarayoni  qonuniyatlari  omili  ilmiy  bilimlarni 

to’g’ridan to’g’ri o’quv predmeti mazmuni sifatida talqin etishiga yo’l qo’ymaydi, 

unga didaktik ishlov berishni talab etadi. Shunday qilib, uzviylik faqatgina to’g’ri 

chiziqli  emas,  balki  o’quv  materialini  konsentirik  joylashuvida  ham  amalga 

oshiriladi. 

Tushunchalarni  keng  va  chuqur  aloqadorligini  o’rganish  mazmunini 

boyitishga uni o’zlashtirish shakllarining uzviyligini ta’min etadi. 

Uzviylik  alohida  o’quv  predmetlarinigina  emas,  balki  turli  o’quv 

predmetlarining  o’zaro  munosabatlarini  ham  qamrab  olish  zarur.  Buning  uchun 

turli o’quv predmetlatini o’rganishda ob’ektiv aloqadorligi asosiy hisoblanadi. 

II.  Ta’lim  mazmuni  avval  DTS,  so’ngra    o’quv  reja  va  dasturi  shaklida 

loyihalashtiriladi. 

Ta’lim  mazmuni  ta’lim  jarayoning  asosiy  elementi  (tashkil  etuvchi 

komponenti)  ni  o’zlashtirish  natijasida  ijtimoiy  maqsadlarga  erishiladi. 

O’zlashtirish zarur bo’lgan ijtimoiy madaniy tajribaning tavsifi va hajmi aniq shart 

---

 

 

–  sharoit,  imkon,  zamon,  shuningdek  ta’lim  muassasasining  turi  va  darajasiga 

bog’liq bo’ladi. 

Ta’lim  mazmuni  tashkil  etuvchi  tarkibiy  qismlari  sifatida  quyidagilarni 

ko’rsatish mumkin: a) samarali amaliy faoliyat tajribasi, ya’ni mehnat, iqtisodiyot, 

siyosat ijtimoiy va boshqa sohalardagi vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish; 

b) bilish tajribasi atrof olam rivojlanishi qonuniyatlarini anglash metodlari va 

natijalari; 

v)  umumiy  maqsadlarga  erishish  jarayonidagi  ijtimoiy  o’zaro  ta’sirlar 

tajribasi; 

g) axloqiy etik tajriba; 

d) ma’naviy – madaniy tajriba va shu kabilar. 

O’qitish  mazmuni  ta’lim  muassalarida  o’rganiladigan  o’quv  predmetlarini 

o’rganish  jarayonida  o’zlashtiriladi.  O’qitish  mazmining  tuzilmasi,  ya’ni  turli 

elementlarning  o’zaro  munosabatlarining  ketma-ketligi,  davomiyligini  o’quv 

rejasini aniqlab berdi. Shu paytgacha o’qitish mazmuni bajariladigan vazifalarning 

mirakkablik darajasi va mazmuniga binoan aniqlanadi. 

Masalan,  umumiy  ta’limning  asosiy  vazifasi  insonni  har  tomonlama 

rivojlantirish,  hayot  va  mehnat,  kasb  tanlashga  va  kelgusida  kasb-hunar  sir-

sinoatlarini o’rganishga tayyorlashdan iborat. 

Aniq  kasb  bo’yicha  ta’lim  mazminini  integrativ  yondashuv  asosida  tanlab 

olishda uning qaysi soha bo’yicha ishlab chiqarishga mansubligi hisobga olinadi. 

Integrativ  yondashuv  asosida  kasb  –  hunar  ta’limi  mazmunini  tanlab  olishda 

me’yoriy asos tasniflagich va DTS, TTS hisoblanadi. 

Demak, kasb – hunar ta’limi mazmunini tanlab olishda dastlabki asos  kasb – 

hunar  turi  hisoblanadi.  Ajratib  olingan  ta’lim  mazmuni  yuqoridan  pastga  tomon 

tahlil  etiladi.  Yuqotidagi  qatlam  sohaga  va  alohida  ishlab  chiqarish  faoliyat 

ko’rinishlariga  mos  bo’ladi.  O’rta  qatlam  tutish  kasblarga  to’g’ri  keladi.  Tahlil 

borishida eng avvolo umumiy ta’lim mazmuni, keyin xususiy mazmun, ya’ni kasb-

hunarning  o’ziga  tegishli  mazmuni  tanlab  olinadi.  Bunday  didaktiv  tahlil 

mazmunining unifakasiyalashgan qismlarini ajratib olib, kasbiy ta’lim mazmunini 

---

 

 

ilmiy  asosda  ma’lum    tizim  yoki  tuzilmaga  keltirish  imkonini  beradi.  Bu 

yondashuv o’quv dasturini ushlab chiqish (tuzish) imkonini beradi. 

Bloklar  mazmunini  tanlab  olishda  har  bir  oldingi  blok  keyingisiga  tayanch 

sifatida  qarab  kengaytiriladi  va  chuqurlashtiriladi.  Bu,  o’z  navbatida,  uzviylik  va 

yaxlitlikni  ta’minlashga  xizmat  qiladi.  Shuningdek,  kasb-hunar  pedagogikasida 

kasb-hunar  ta’limining  o’ziga  hos  jixatlarini  xisobga  olib,  umumdidaktik  prislar 

bilan uyg’unlikda qo’laniladi.