O'zbekiston respublikasi oliy va orta mahsus ta’lim vazirligi

Bakteriya hujayralarining tuzilishi quyidagi rasmda keltirilgan. Prokariot hujayralarda shakllangan yadro bo’lmaydi. Ularning DNKsi sitoplazmada joylashgan va membrana bilan o’ralmagan.
Bakteriya hujayralarining kattaligi xilma-xil bo’lib, 1 dan 10-15 mkm. gacha boradi. Bakteriyalarning tuzilishiga xos boigan asosiy xususiyat - yadroning bo’lmasligidir. Ularning irsiy axboroti bitta aylanma shakldagi DNK molekulasida bo’lib, u sitoptazmada _joylashgan. Bakteriya DNKlari oqsillar bilan birga komplekslar hosil qilmaydi. Shuning uchun xromosoma tarkibiga kiruvchi barcha genlar «ishlab turadi», ya’ni ulardan to’xtovsiz irsiy axborot olib turiladi. Bakteriya hujayrasi membrana bilan o’ralgan bo’lib, u sitoplazmani hujayra devoridan ajratib turadi.

276

Sitoplazmada membranalar kam. Unda ribosomalar bo’lib, oqsil sintezini amalga

oshiradi.

8. 
   rasm. Prokariot hujayraning tuzilishi
   

Bakteriyalarning hayot faoliyati jarayonlari bilan bog’liq fermentlar sitoplazma boylab tarqalib ketgan yoki membranalarning ichki tomoniga biriktirilgan bo’ladi.
Ko’pchilik mikroorganizmlarning hujayrasida zahira moddalar - polisaxaridlar, yog’lar, polifosfatlar to’planadi. Bu moddalar, energiyaning tashqi manbalari to’xtab qolgan vaqtda almashinuv jarayonlarida ishtirok etadi va hujayra hayotining davom etishiga imkon beradi.
Odatda bakteriyalar, hujayrasini ikkiga bo’linishi bilan ko’payadi. Bakteriyalar sporalar hosil qilish xususiyatiga ega. Sporalar odatda ozuqa moddalari yetishmaganda yoki muhitda modda almashinuv mahsulotlari ko’p to’planganda hosil bo’ladi. Sporalar bakteriya hujayrasidan hosil bo’ladi. Spora hosil bo’lish jarayoni ona hujayra sitoplazmasining bir qismini ajralishi bilan boshlanadi. Ajralgan qism xromosomaga ega bo’lib, membrana va qalin hujayra qobig’i bilan o’ralgan.



Bakteriyalarning sporalari juda hayotchan bo’ladi. Quruq holatda ular hayotiylik xususiyatini yuz, hatto ming yillar davomida saqlab qoladi. Haroratning keskin o’zgarishi ham sporalarga ta’sir ko’rsatmaydi.
Bakteriya hujayrasi yadrosi to‘liq shakllanmagan, ya’ni irsiy axborot saqlovchi
277



xromosomasi membranaga o‘ralmagan, sitoplazmada joylashgan. Bakteriya xromosomasini genofor yoki nukleoid deyiladi (8-rasm). Aynan shu xromosomasi bitta bo‘lib, halqa shaklida qo‘sh dezoksiribonuklein kislota (DNK) zanjiridan iborat bo‘ladi. DNK oqsillarga birikmagan. Aynan xromosomasining o‘lchami kichik bo‘lganligi sababli ikki uchi birikkan, shuning uchun xromosomasi halqasimon va bu asosiy xromosoma deyiladi. Asosiy xromosomadan tashqari qo‘shimcha xromosoma ham mavjud. Qo‘shimcha xromosoma ham halqasimon bo‘lib, plazmida deyiladi. Plazmida ham ikki zanjirli DNKdan iborat bo‘lib, o‘lchami asosiy xromosomadan ham kichik. Bakteriya hujayrasi tashqi tomo ndan mureindan iborat qobiq bilan qoplangan. Hujayra qobig‘i bakteriyani osmotik bosimdan, mexanik ta’sirdan himoya qiladi. Ayrim bakteriyalarda hujayra qobig‘ini tashqi tomonidan shilimshiq kapsula qoplab oladi (masalan parazit, fototrof bakteriyalarning ko‘pchiligi, ko‘k-yashil suvo‘tlari). Kapsula har doim ham hosil bo‘lavermaydi. Parazit bakteriya qonga tushganda kapsulani hosil qiladi. Kapsula qondagi leykotsitlardan bakteriyani himoya qiladi. Bakteriya hujayrasi qobig‘ining tagida - ichki sitoplazma tomonida sitoplazmatik membrana joylashgan. Ayrim bakteriyalarning xivchinlari bo‘lib, ular doimiy emas. Bakteriya bo‘linayotganda yoki spora hosil qilayotganda xivchinlar yo‘qoladi. Sitoplazmatik membrananing ayrim joylari sitoplazmaga botib kirib, botiqliklarni hosil qiladi. Sitoplazmatik membrana botiqligidan mezosoma ham shakllanib, plazmatik membranaga birikib turadi. Mezosoma tashqi membrana zahirasi bo‘lib, sitoplazmada zaxiralangan moddalar parchalanib mezasomada energiya (ATF sintezlanadi) hosil qiladi. Bundan tashqari fototrof bakteriyalarda fotosintezni amalga oshiruvchi membrana to‘plami (lemella) va gazli vakuolalar (aerosoma) hosil qiladi.
Bakteriyalarning harakatlanishi. Ko‘pgina bakteriyalar harakatchan va turli mexanizmlar tufayli harakatlanadilar. Ko‘pincha xivchin harakat uchun ishlatiladi

• 
  pervanel kabi aylanadigan uzun xivchinlar ularning bazasidagi maxsus vosita hisoblanadi. Dvigatelning harakatlantiruvchi kuchi hujayra membranasining elektrokimyoviy gradyanidir. Bakterial xivchin tarkibida 20 ga yaqin oqsil mavjud va yana 30 ta protein uning ishlashi va to‘planishini tartibga solish uchun zarurdir.
  

278

Bakteriyalar xivchinlari: A - monotrix, B -

lofotrix, C - amfitrix, D - peritrix
Bakteriyalarda xivchin joylashishi uchun
turli xil variantlar: A - monotrix, B - lofotrix, C

• 
  amfitrix, D - peritrix.
  

Xivchin yordamida bakteriyalar turli
yo‘llar bilan harakat qilishlari mumkin.
9-rasm.
Escherichia coli kabi ko‘plab
bakteriyalar oldinga siljishi yoki sustlashishi mumkin. Bakteriyalarning turli xil
turlari uchun xivchin soni va joylashishi har xil. Ba’zi bakteriyalarda faqat bitta
xivchin (monotrix) mavjud, boshqalarida hujayraning qarama-qarshi uchida
(amfitrix) ikkita xivchin joylashgan, uchinchida hujayraning qutblarida xivchin
(lofotrix) to‘plami bor va to‘rtta xivchin hujayraning butun yuzasini qoplaydi
(peritrix). Spiroxetlarda xivchin ikki membranalar orasidagi periplazmatik
bo‘shliqda joylashgan. Spiroxete hujayralari o‘ziga xos tortishish shakliga ega, ular
harakat bilan o‘zgaradi.
Ba’zi bakteriyalar IV tipli ustunlar tufayli siltanish va qimirlash qobiliyatiga ega. Hujayra buralganda, substratga bog‘lab qo‘yilgan va hujayrani oldinga itargan novda shaklidagi arra mavjud.
Harakatsiz bakteriyalar har qanday stimulga yoki aksincha undan taksiga yo‘naltirilgan harakat bilan tavsiflanadi. Bunday hatti-harakatlar dasturlariga kimyotaksis, fototaksis, energiya taksisi va magnetotaksis kiradi. Bakterial hujayralar kvorum hissi tufayli bitta klaster hosil qilish uchun hamkorlik qilishi mumkin, masalan, meva tanalarini shakllantirishda mikobakteriyalar. Listeria va Shigella hujayra ichidagi parazitlarning ba’zi bir avlodlari hujayra ichida hujayra organellalarini ko‘chirish uchun ishlatiladigan sitoskeleton yordamida harakatlanadi. Hujayralaming qutblaridan birida aktin polimerizatsiyasini rag‘batlantirish orqali bu bakteriyalar ularni oldinga itaradigan aktin dumini hosil qiladi.
Nazorat savollari

1. 
   Mikroorganizmlarni qanday ko‘ra olamiz?
   
2. 
   Mikroorganizmlar klassifikatsiyasi qanday tartibga ega?
   
3. 
   Tur bilan shtamm o‘rtasida qanday farq bor?
   
4. 
   Bakteriyalar shakli bo‘yicha necha turga bo‘linadi?
   
5. 
   Bakteriyalar hujayra tuzilishi bo‘yicha qanday organizm turiga kiradi?
   
6. 
   Bakteriyalar harakatlanishi uchun qaysi organoididan foydalanadi?
   
7. 
   Xivchinlarining soni va joylashgan o‘rniga ko‘ra bakteriyalar necha turga bo‘linadi?
   

279

3-MAVZU. BAKTERIYALARNING KOPAYISHI, SPORA HOSIL

QILISHI VA SISTEMATIKASI

REJA:

1. 
   Bakteriyalarning ko‘payishi
   
2. 
   Bakteriyalarning spora hosil qilishi
   
3. 
   Bakteriyalarning sistematikasi
   

Tayanch iboralar: esherixa, transformatsiya, transduksiya, konyugatsiya.
Bakteriyalarning ko‘payishi. Bakteriyalar ikkiga bo‘linish - (binar - oddiy bo‘linish) yo‘li bilan ko‘payadi. Qulay ekologik sharoit bo‘lganda xar 20 minut davomida yangidan bo‘linib ulguradi. Bunda bakteriya sitoplazmasida murein to‘sig‘i hosil bo‘lishi bilan boshlanadi. Qulay sharoitda bakteriyalar juda tez bo‘linib ko‘payadi. Masalan, ichakda yashovchi Esherixa koli bakteriyasi har 20 minutda bo‘linib ko‘payadi. Nazariy jihatdan uch sutkadan keyin bakteriya massasi 7500 tonnani hosil qiladi. Bunday sharoit odatda bo‘lmaydi. Bakteriyalarda irsiy axborot almashinuvi - konyugatsiya (conjugatio - lot. bog‘lanish) ham kuzatiladi (konyugatsiya - jinsiy jarayon). Bunda bir turga kiruvchi o‘xshash bakteriyalar bir - biriga yaqinlashadi, qobig‘ining tegib turgan qismi yemirilib, plazmidaning bir DNK zanjiri bir bakteriyadan ikkinchi bakteriyaga o‘tadi va har biri ko‘payib oladi. Ikkinchi bakteriyadan birinchi bakteriyaga esa plazmida o‘tmaydi. Odatda tashqi noqulay ta’sirga uchragan (antibiotik ta’sir ettirilgan) bakteriyadan, noqulay ta’sirga uchramagan bakteriyaga o‘tadi. Shu ma’noda bakteriya donor yoki retsipiyent bo‘lishi mumkin. Natijada bakteriyalar axborot almashishi, tashqi noqulay sharoitga chidamligi ortishi mumkin. Har xil antibiotiklarga bakteriyalarning chidamliligini shu bilan ifodalash mumkin. Aynan konyugatsiya tashqi muhit o‘zgarganda kuzatilishi ko‘proq bo‘ladi va evolutsiya davomida bakteriya xillarini ortishga sabab bo‘ladi. Bakteriyalarda kuzatiladigan konyugatsiya ayrim tuban eukariotlardagi konyugatsiyadan farqlanadi.
Bakteriyalarda jinsiy usulda ko‘payish quyidagicha amalga oshadi: transformatsiya, transduksiya va konyugatsiY.
Transformatsiya bakteriya hujayrasiga boshqa hujayraning oqsili o‘rniga DNK manbai va uni qabul qilib oluvchi retsipiyent genotipi o‘zgaradi, yani donor hujayra retsipiyent hujayrani «otalantiradi».
Transduksiya - bakteriya viruslari tomonidan uning genlarini ikkinchi bir bakteriya hujayrasiga olib o‘tish jarayonidir. Faqat donor bakteriya genidan patogenlik, virulentlik xususiyatlarni ikkinchi bakteriya-retsipiyentga olib o‘tadi.
Konyugatsiya - bir bakteriya hujayrasidagi genlar yig‘indisi ikkinchisiga sitoplazmatik ko‘prik orqali o‘tish usulidir.

280



Yuqorida ko‘rsatilgan usullar dalolat berishicha, bakteriyalar jins siz va jinsiy usulda ko‘payadi. Natijada, genetik belgilar bir hujayradan ikkinchisiga almashadi. Bakteriyalar asosan o‘simlik urug‘lari vositasida tarqaladi. Urug‘da uchraydigan infeksiyalar ichki va tashqi turlarga bo‘linadi. Ichki infeksiya bakteriyalar kasallangan o‘simlik to‘qimasi ichiga kirib keladi va uni zararlaydi. Fitopatogen bakteriyalar ildizmevalarda, tuganaklarda, o‘simlik qoldiqlarida, o‘simlik rizosferasida saqlanadi.
Bakteriyalarni spora hosil qilishi. Bakteriyalar noqulay sharoitga tushganda, ya’ni ozuqa muhiti yetishmaganda, sovuq, issiq haroratda yoki bakteriya yashayotgan muhitda moddalar almashinuvi mahsuloti ko‘payib ketganda spora hosil qiladi. Bunda bakteriya agar xivchinlari bo‘lsa tashlaydi, sitoplazmatik membranasi bakteriya qobig‘idan ajraladi. Bu bakteriya hujayrasidan suvning chiqib ketishi bilan boshlanadi. Xromosomasi, ribosomalari, bakteriya hujayrasining ichida bir joyiga yig ‘ iladi va alohida ichki qobiqqa o‘raladi. Bakteriyaning tashqi qobig‘i ma’lum muddat saqlanib, so‘ngra parchalanib ketishi mumkin. Spora qobig‘i bakteriyaning tashqi mureinli qobig‘idan farq qiladi. Spora qobig‘i tarkibida Ca+ , Mg2+, Mn2+, K+ miqdorining oshishi kuzatiladi. Shuning uchun spora nur sindiradi va yaltirab ko‘rinadi. Bu elementlar sporani noqulay sharoitga va issiqlikka chidamliligini oshiradi. Quruq haroratda sporalar yuz va hatto ming yillab hayotchanligini saqlab qoladi.
Bakteriyalarning sistematikasi. Nemis olimi Robert Kox (1843-1910) bakteriyalar inson va hayvonlarda kasalliklar qo‘zg‘atishini birinchi bo‘lib isbotlagandan keyin ko‘p vaqt o‘tmasdan, 1878 yilda, yuksak o‘simliklar ham bakteriyalar bilan parazitik shaklda zararlanishi mumkinligini, mevali daraxtlar kuyish kasalligining bakterial tabiatini aniqlagan va 1882 yilda o‘siml ikda birinchi bakteriozni kashf etgan amerikalik olim Tomas Djon Barril (1839-1916) isbotladi.
Bakteriyalarni hujayra tuzilishi, metabolizm, shuningdek hujayralarning kimyoviy tarkibidagi farqlar (ayrim yog‘ kislotalari, pigmentlar, antigenlar, xinonlar mavjudligi yoki yo‘qligi) asosida tasniflash mumkin. Ro‘yxatda keltirilgan xususiyatlar shtammlarni ajratish uchun mos bo‘lsa-da, ularni bakteriyalar turlarini ajratish uchun ishlatish mumkinmi, aniq emas. Gap shundaki, aksariyat bakteriyalar o‘ziga xos tuzilishga ega emaslar va genlarning keng tarqalgan gorizontal uzatilishi tufayli bog‘liq turlar morfologiya va metabolizmda juda katta farq qilishi mumkin.
Shu munosabat bilan, hozirgi vaqtda zamonaviy tasniflash molekulyar filogenetikaga asoslangan. Uning usullari orasida genomning GC tarkibini aniqlash, genlarni gibridlanishi va intensiv gorizontal uzatishga duch kelmagan genlar ketma- ketligi, masalan, rRNK genlari bor. Bakteriyalarning tegishli tasnifi Xalqaro tizimli bakteriologiya jurnali va Bergeyning tizimli bakteriologiya
281



qo‘llanmasi tomonidan nashr etilgan. Prokariotlar sistematikasi bo‘yicha xalqaro qo‘mita (Prokariotlarning sistematikasi bo‘yicha xalqaro qo‘mita) bakteriyalar taksonomikasini nomlash va ularning prokariotlar nomenklaturasining xalqaro kodeksi qoidalariga muvofiq tartibni belgilashning xalqaro qoidalarini tartibga soladi.
"Bakteriyalar" atamasi odatda mikroskopik bir hujayrali prokariotlarga nisbatan ishlatilgan. Biroq, molekulyar filogenetika ma’lumotlari aslida prokariotlar ikki mustaqil sohaga bo‘lingan, ular dastlab eubakteriya (lat. Eubacteria) va archaebakteria (lat. Archaebacteria) deb nomlangan, ammo hozirgi kunda ular bakteriyalar va arxealar deb ataladi. Ushbu ikkita domen, eukariotik domen bilan birga, tirik organizmlar uchun eng mashhur tasniflash tizimi bo‘lgan uch domen tizimining asosini tashkil etadi. Arxeya va eukariotlar har bir domenga qaraganda bakteriyalar bilan uzviy bog‘liqdir. Ammo, arxeya va eukariotlar gram - pozitiv bakteriyalardan olinganligi taxmin qilinmoqda. Bakterial genomlarning ketma-ket ketma-ketliklar soni tez sur’atlar bilan o‘sib borganligi sababli bakteriyalar tasnifi doimiy ravishda o‘zgarib boradi.
Bakteriyalarni klassifikatsiyaga solishda ularning morfologik va fiziologik ususiyatlariga: hujayra o‘lchami, shakli, harakati, xivchinlarning shakli, spora hosil qilishi va Gramm bo‘yicha rang hosil qilishi e’tiborga olinadi.
Nazorat savollari

1. 
   Bakteriyalar qanday yo‘llar bilan ko‘payadi?
   
2. 
   Bakteriyalar har necha minutda ikkiga bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadilar?
   
3. 
   Bakteriyalar noqulay sharoit hosil bo‘lganda qanday himoya vositasidan foydalanadilar?
   

282

4-MAVZU. ULTRAMIKROBLARNING TUZILISHI VA XUSUSIYATLARI

REJA:

1. 
   Viruslarning aniqlanishi.
   
2. 
   Viruslarning tuzilishi va klassifikatsiyasi.
   
3. 
   Bakteriofaglarning aniqlanishi.
   
4. 
   Bakteriofaglarning tuzilishi va bakteriya hujayrasiga kirishi.
   

Tayanch iboralar: DNK, RNK, oddiy, murakkab virus, bakteriofag.
Viruslarning aniqlanishi. Filtrlanuvchiviruslar. Hayot hujayraviy va hujayrasiz shakllarga ajratiladi. Hayotning hujayrasiz shakllariga viruslarni kiritish mumkin. Viruslar hujayradan tashqarida tiriklikka xos xususiyatlarni namoyon qila olmaydi. Viruslar hujayraning irsiy darajadagi parazitlaridir. Hujayradan tashqarida ular kristallar shaklida bo‘ladi. Ular faqat hujayra ichiga kirgandan so‘ng metabolitik jarayonlarni namoyon qiladi. Shuning uchun viruslarni hayotning hujayrasiz shakllariga kiritamiz.
Viruslar, bakteriyalar ham o‘ta olmaydigan filtrlardan hujayra va rivojlanish biologiyasi o‘ta olganligi uchun _ filtrlanuvchiviruslar deyiladi.
XIX asrning oxirida fitopatologlarning obekti sifatida patogenlarning yangi guruhi - viruslar yuzaga chiqdi. Viruslar inson, hayvon va o‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi juda mayda (submikroskopik - yorug‘lik mikroskoplarida ko‘rinmaydigan) organizmlardir. Ular hujayra tuzilishiga ega emas, sun’iy ozuqa muhitlarida o‘smaydi va faqat xojayin organizmning tirik hujayralari ichida hayot kechiradi.
1886 yilda gollandiyalik olim A.Mayer (Adolph Mayer) mozaika (mozaika

• 
  chiporlanish) bilan zararlangan tamaki bargidan olingan shira sog‘lom o‘simlikka kiritilganda unda ham mozaika rivojlanishini aniqladi. Kasal o‘simlikda va undan olingan shirada zamburug‘lar mavjud bo‘lmagani sababli, A.Mayer kasallikni bakteriya qo‘zg‘atadi, deb xulosa qildi.
  

1892 yilda rus tadqiqotchisi D.I.Ivanovskiy (1864-1920) zararlangan tamaki bargi shirasidagi tamaki mozaikasi kasalligini qo‘zg‘atuvchi organizm bakterial filtrdan o‘ta olishini, demak, qo‘zg‘atuvchi bakteriya emasligini isbotladi. Ammo D.I. Ivanovskiy tamaki mozaikasini birorta bakteriyaning toksini yoki juda mayda, bakterial filtrdan ham o‘ta oladigan bakteriya qo‘zg‘atishi mumkin, degan xulosaga keldi.
1898 yilda yilda M.U.Beyerink (Martinus Willem Beijerink) (1851-1931) D.I.Ivanovskiy tajribalaridan ba’zilarni takrorladi va tamaki mozaikasini mikroorganizm emas, balki “infeksion tirik suyuqlik” qo‘zg‘atadi va bu suyuqlikning nomi “virus” deb xulosa qildi. Virus so‘zi (lotinchadan o lingan) zahar
283

ma’nosini bildiradi.

Ammo yana taxminan 40 yil davomida (1935 yilgacha) hech bir olimda viruslarning tabiati, tuzilishi, kattaligi, shakli, kimyoviy xususiyatlari va ko‘payish usullari haqida g‘oya paydo bo‘lmadi. Bu vaqt davomida qo‘zg‘atuvc hilari virus hisoblangan bir qancha o‘simlik kasalliklari (jumladan, bodring, pomidor, loviya, kartoshka, mevali va rezavor mevali daraxtlarning belgilari tamaki mozaikasinikiga o‘xshash bo‘lgan kasalliklari) bayon qilindi, ammo ularning qo‘zg‘atuvchilarini aniqlay olishmadi, chunki viruslarning tabiati bu davr davomida noma’lumligicha qoldi. Buning sababi - viruslarni odatdagi mikrobiologik usullar yordamida tadqiq qilib bo‘lmasligi, jumladan, juda mayda bo‘lgani uchun ularni oddiy yorug‘lik mikroskoplarida ko‘rib, tekshirish hamda sun’iy ozuqa muhitlarida o‘stirish mumkin emasligi edi.
Viruslarni tadqiq qilish uchun an’anaviy mikrobiologik metodlarni emas, balki yangi metodlarni qo‘llash lozim edi. Bu yo‘nalishda keyingi muvaffaqiyatga amerikalik bioximik va virusolog U.M.Stenli (Wendell Meredith Stanley) (1904­1971) erishdi. U 1935 yilda tamaki mozaikasi virusi (TMV) bilan zararlangan tamaki barglaridan olingan shiraga ammoniy sulfat qo‘shib, cho‘kmada kristall shaklli oqsilni ajratdi. Bu oqsilli cho‘kmani tamaki barglariga ishqalaganda TMV kasalligining xarakterli belgilari paydo bo‘ldi. U.Stenli TMV kasalligini ushbu oqsil qo‘zg‘atadi, deb xulosa qildi. Ammo keyinchalik bu xulosa noto‘g‘ri bo‘lib chiqdi.
1936 yilda ingliz olimlari F.Bouden va boshqalar ushbu kristallar tarkibida oqsildan tashqari, ribonuklein kislotasi (RNK) ning past konsentratsiyalari ham mavjudligini isbotlashdi.
TMV ning zarrachalarini birinchi marta elektron mikroskopda 1939 yilda Kosh va b. (Kausche et al.) ko‘rishdi. Nihoyat, 1956 yilda Gerrer (Gierrer) va Shramm (Schramm) TMV shirasidan olingan kristalldan oqsilni ajratib olishdi hamda butun genetik ma’lumot qolgan RNK tarkibida ekanligini va bu RNK bilan tamaki barglarini sun’iy zararlaganda virus to‘la reproduksiya qilinishi mumkinligini ko‘rsatib berishdi.
U.Stenli, F.Bouden, Gerrer, Shramm va boshqalarning tadqiqotlari viruslarning xususiyatlarini keng miqyosda o‘rganishga yo‘l ochib berdi. Ko‘p boshqa viruslar kristall shaklida ajratib olindi va ularning kimyoviy tarkibi aniqlandi. Keyinchalik fitopatogen viruslarning aksariyatining nuklein kislotalari bir-ipli RNK, ba’zilariniki ikki-ipli RNK, boshqalariniki esa bir yoki ikki-ipli DNK ekanligi isbotlandi.

1. 
   Viruslarning tuzilishi va klassifikatsiyasi. Viruslarning olchami 20-300 nm (nanometr)ga teng bo‘ladi. 1 nanometr mikrometrning 1/1000 qismiga teng. Virus oqsilli kapsid (virus qobig‘i kapsid deyiladi) va nuklein kislotadan biri DNK
   

284



yoki RNK bo‘ladi (DNK - dezoksiribonuklein kislota, RNK - ribonuklein kislota). Virus kapsidi bir qancha kapsomerlardan tashkil topgan. Har bir kapsomer bitta yoki ikkita oqsil molekulasidan tashkil topgan. Viruslar asosan kapsidiga qarab oddiy va murakkab viruslarga bo‘linadi. Virus kapsidi faqat bir xil oqsildan va ichki qismida nuklein kislotadan, ya’ni nukleoproteid.
Tamaki mozaika virusi oddiy viruslar deyiladi.
Murakkab viruslarda tashqi kapsid mavjud bo‘lib, uni superkapsid deyiladi. Uning tarkibida boshqa xil oqsillar, lipoproteidlar, ba’zan uglevodlar ham uchraydi. Superkapsid virus nuklein kislotasi tomonidan irsiylanmaydi. Virusning ichki qismlari hujayra membranasida yig‘iladi, shuning uchun tashqi kapsid va undagi uglevod, lipid va oqsillar virusga birikib qolishi kuzatiladi. Ayrim murakkab viruslarda bir necha kapsid nuklein kislotasini va fermentlarni o‘rab turuvchi virion qismi mavjud.