O'zbekiston respublikasi oliy va orta mahsus ta’lim vazirligi

2-MAVZU. BAKTERIYALARNING SHAKLI, HUJAYRA TUZILISHI VA
HARAKATLANISHI
REJA:

1. 
   Mikroorganizmlar haqida umumiy tushunchalar
   
2. 
   Mikroorganizmlar klassifikatsiyasi
   
3. 
   Bakteriyalarning shakli
   
4. 
   Bakteriyalarning hujayra tuzilishi
   
5. 
   Bakteriyalarning harakatlanishi
   

508

• 
  Mikroorganizmlar haqida umumiy tushunchalar. Mikroorganizmlar - ko‘zilg‘amaydigan, eng kichik tirik jonzotlar bo'lib, ularni faqatgina maxsus uskuna- mikroskoplar tagida ko'rish mumkin, xalos. Shunchalikki chikb о ‘ 1 ishlari gaqaramas dan, mikroorganizmlar, o'tamurakkab, harakatchan,
  

hujayratuzilishi, oziqlanishi va ovqat hazm qilishi, o^csish va ko'payish qonuniyatlarida umumiylikka ega bo'lgan jonzotlardir

• 
  Mikroorganizmlarga xos bo'lgan eng asosiy xususiyatlardan biri, ularning o'ta tezlik bilan ko'payishidir. Ba’zi bir bakteriyalar yaxshi sharoitda 20-30 minutda ikkiga bo'linadilar. Oqibatda og'irligi bor-yo‘g^ci 2,5^A10-12 g bo'lgan bir dona bakteriyadan 2-4 sutka davomida, eng mukammal sharoitda 1010 tonna va undan ham ortiqroq miqdorda biomassa yig'ib olish mumkin bo'lur edi. Albatta, tabiatda bunday bo'lmaydi, chunki o'sishni cheklovchi ko'p sonli omillar mavjuddir.
  

1. 
   Mikroorganizmlar klassifikatsiyasi.
   

Mikroorganizmlarni belgilash uchun qo‘sh (binar) nomenklatura ishlatilib, ular mikroorganizmlarni avlodi va turini lotin tilida yoziladigan nomlarini o‘z ichiga oladi. Masalan, Candida avlodiga mansub achitqi zamburug‘larini bir necha turlari ma’lum: Candida tropicalis, Candida lipolytica va x.k. Buni qisqartirib C.tropicalis, yoki C.lipolytica deb yozilishi mumkin. Ba’zida ruscha ham yozishga ruxsat etilgan, masalan, Kandida tropikalis, Kandida lipolitika.

509

1. 
   Bakteriyalarning shakli. Bakteriyalar shakl bo'yicha uch asosiy guruhga bo'linadi: sharsimon, tayoqchasimon va egri-bugri (spiralsimon)(l-rasm).Asosiyshakllar orasida, bir-biridan o'tuvchilari ham mavjud. Sharsimon (kokklar) bakteriyalar asosan sharga o'xshash bo'lib, ularni orasida cho'zinchoq, birtomoni yassiroq, bukri va boshqa shaklga ega bo'lganlari ham uchrab turadi. Kokklar bo'linganda birtekisda ikkitadan (juft) bo'lib ko'payishlari mumkin, bularni diplokokklardeb ataladi.
   

l-rasm. Bakteriyalarning asosiy shakllari I-sharsimon; II- tayoqchasimon; Ill-egri-bugri (spiralsimon); 1-mikrokokklar; 2 diplokokklar; 3-streptokokklar; 4-tetrakokklar.



m

510

2. 
   Bakteriyalarning harakatlanishi. Ko‘pgina
   bakteriyalar harakatchan va turli mexanizmlar
   tufayli harakatlanadilar. Kcfpincha xivchin
   harakat uchun ishlatiladi - pervanel kabi
   aylanadigan uzun xivchinlar ularning
   bazasidagi maxsus vosita hisoblanadi.
   Dvigatelning harakatlantiruvchi kuchi hujayra
   membranasining elektrokimyoviy
   

gradyanidir. Bakterial xivchin tarkibida 20 ga
yaqin oqsil mavjud va yana 30 ta protein
uning ishlashi va to‘planishini tartibga solish
uchun zarurdir.

9-rasm. Bakteriyalar xivchinlari: A - monotrix, В - lofotrix, С - amfitrix, D - peritrix
Bakteriyalarda xivchin joylashishi uchun turli xil variantlar: A - monotrix, В - lofotrix, С - amfitrix, D - peritrix.



511

• 
  Ba’zi bakteriyalar IV tipli ustunlar tufayli siltanish va qimirlash qobiliyatiga ega. Hujayra buralganda, substratga bog‘lab qo‘yilgan va hujayrani oldinga itargan novda shaklidagi arra mavjud.
  

• 
  Harakatsiz bakteriyalar har qanday stimulga yoki aksincha undan taksiga yo‘naltirilgan harakat bilan tavsiflanadi. Bunday hatti-harakatlar dasturlariga kimyotaksis, fototaksis, energiya taksisi va magnetotaksis kiradi. Bakterial hujayralar kvorum hissi tufayli bitta klaster hosil qilish uchun hamkorlik qilishi mumkin, masalan, meva tanalarini shakllantirishda mikobakteriyalar. Listeria va Shigella hujayra ichidagi parazitlarning ba’zi bir avlodlari hujayra ichida hujayra organellalarini ko‘chirish uchun ishlatiladi gan sitoskeleton yordamida harakatlanadi. Hujayralarning qutblaridan birida aktin polimerizatsiyasini rag‘batlantirish orqali bu bakteriyalar ularni oldinga itaradigan aktin dumini hosil qiladi.
  

512



3-MAVZU. BAKTERIYALARNING KOPAYISHI, SPORA HOSIL QILISHI VA SISTEMATIKASI
REJA:

1. 
   Bakteriyalarning ko'payishi
   
2. 
   Bakteriyalarning spora hosil qilishi
   
3. 
   Bakteriyalarning sistematikasi
   

• 
  Bakteriyalar ikkiga bo‘linish - (binar - oddiy bo‘linish) yo‘li bilan ko‘payadi. Qulay ekologik sharoit bo‘lganda xar 20 minut davomida yangidan bo‘limb ulguradi. Bunda bakteriya sitoplazmasida murein to‘sig‘i hosil bo'lishi bilan boshlanadi. Qulay sharoitda bakteriyalar juda tez bo‘linib ko‘payadi. Masalan, ichakda yashovchi Esherixa koli bakteriyasi har 20 minutda bo‘linib ko‘payadi. Nazariy jihatdan uch sutkadan keyin bakteriya massasi 7500 tonnani hosil qiladi. Bunday sharoit odatda bo‘lmaydi. Bakteriyalarda irsiy axborot almashinuvi - konyugatsiya (conjugatio - lot. bog‘lanish) ham kuzatiladi (konyugatsiya - jinsiy jarayon).
  

513

• 
  Bakteriyalarni spora hosil qilishi. Bakteriyalar noqulay sharoitga tushganda, ya’ni ozuqa muhiti yetishmaganda, sovuq, issiq haroratda yoki bakteriya yashayotgan muhitda moddalar almashinuvi mahsuloti ko‘payib ketganda spora hosil qiladi. Bunda bakteriya agar xivchinlari bo‘lsa tashlaydi, sitoplazmatik membranasi bakteriya qobig^£idan ajraladi. Bu bakteriya hujayrasidan suvning chiqib ketishi bilan boshlanadi. Xromosomasi, ribosomalari, bakteriya hujayrasining ichida bir joyiga yig ^c iladi va alohida ichki qobiqqa o‘raladi. Bakteriyaning tashqi qobig‘i ma’lum muddat saqlanib, so‘ngra parchalanib ketishi mumkin. Spora qobig^ci bakteriyaning tashqi mureinli qobig‘idan farq qiladi. Spora qobig‘i tarkibida Ca+ , Mg2+, Mn2+, K+ miqdorining oshishi kuzatiladi. Shuning uchun spora nur sindiradi va yaltirab ko‘rinadi. Bu elementlar sporani noqulay sharoitga va issiqlikka chidamliligini oshiradi. Quruq haroratda sporalar yuz va hatto ming yillab hayotchanligini saqlab qoladi.
  

• 
  Bakteriyalarning sistematikasi. Nemis olimi Robert Kox (1843-1910) bakteriyalar inson va hayvonlarda kasalliklar qo^czg‘atishini birinchi bo‘lib isbotlagandan keyin ko‘p vaqt o‘tmasdan, 1878 yilda, yuksak o^csimliklar ham bakteriyalar bilan parazitik shaklda zararlanishi mumkinligini, mevali daraxtlar kuyish kasalligining bakterial tabiatini aniqlagan va 1882 yilda o‘simlikda birinchi bakteriozni kashf etgan amerikalik olim Tomas Djon Barril (1839-1916) isbotladi.
  

• 
  Bakteriyalarni hujayra tuzilishi, metabolizm, shuningdek hujayralarning kimyoviy tarkibidagi farqlar (ayrim yog^c kislotalari, pigmentlar, antigenlar, xinonlar mavjudligi yoki yo^cqligi) asosida tasniflash mumkin. Ro^cyxatda keltirilgan xususiyatlar shtammlarni ajratish uchun mos bo‘lsa-da, ularni bakteriyalar turlarini ajratish uchun ishlatish mumkinmi, aniq emas. Gap shundaki, aksariyat bakteriyalar o‘ziga xos tuzilishga ega emaslar va genlaming keng tarqalgan gorizontal uzatilishi tufayli bog‘liq turlar morfologiya va metabolizmda juda katta farq qilishi mumkin.
  

514

• 
  Shu munosabat bilan, hozirgi vaqtda zamonaviy tasniflash molekulyar filogenetikaga asoslangan. Uning usullari orasida genomning GC tarkibini aniqlash, genlami gibridlanishi va intensiv gorizontal uzatishga duch kelmagan genlar ketma- ketligi, masalan, rRNK genlari bor. Bakteriyalarning tegishli tasnifi Xalqaro tizimli bakteriologiya jumali va Bergeyning tizimli bakteriologiya qo'llanmasi tomonidan nashr etilgan. Prokariotlar sistematikasi bo'yicha xalqaro qo'mita (Prokariotlaming sistematikasi bo'yicha xalqaro qo'mita) bakteriyalar taksonomikasini nomlash va ularning prokariotlar nomenklaturasining xalqaro kodeksi qoidalariga muvofiq tartibni belgilashning xalqaro qoidalarini tartibga soladi.
  
• 
  "Bakteriyalar" atamasi odatda mikroskopik bir hujayrali prokariotlarga nisbatan ishlatilgan. Biroq, molekulyar filogenetika ma’lumotlari aslida prokariotlar ikki mustaqil sohaga bo'lingan, ular dastlab eubakteriya (lat. Eubacteria) va archaebakteria (lat. Archaebacteria) deb nomlangan, ammo hozirgi kunda ular bakteriyalar va arxealar deb ataladi. Ushbu ikkita domen, eukariotik domen bilan birga, tirik organizmlar uchun eng mashhur tasniflash tizimi bo'lgan uch domen tizimining asosini tashkil etadi. Arxeya va eukariotlar har bir domenga qaraganda bakteriyalar bilan uzviy bog'liqdir.
  

515

• 
  Ammo, arxeya va eukariotlar gram-pozitiv bakteriyalardan olinganligi taxmin qilinmoqda. Bakterial genomlaming ketma-ket ketma- ketliklar soni tez sur’atlar bilan о‘sib borganligi sababli bakteriyalar tasnifi doimiy ravishda o‘zgarib boradi.
  
• 
  Bakteriyalarni klassifikatsiyaga solishda ularning morfologik va fiziologik ususiyatlariga: hujayra o‘lchami, shakli, harakati, xivchinlaming shakli, spora hosil qilishi va Gramm bo‘yicha rang hosil qilishi e’tiborga olinadi.