O'zbekiston respublikasi oliy va orta mahsus ta’lim vazirligi

tabiiy;

sun’iy immunitet.

Infeksion kasallik bilan og‘rib o‘tish natijasida vujudga keladigan immunitet - tabiiy orttirilgan immunitet ko‘proq diqqatga sazovor.
Tabiiy, tug‘ma va hayot davrida orttirilgan immunitetdan tashqari, har xil preparatlar - vaksina va zardoblar tadbiq etish yo‘li bilan odamda sun’iy immunitet vujudga keltirish mumkin. Sun’iy immunitet ham 2 turga bo‘linadi:

1. 
   aktiv
   
2. 
   passiv.
   

Vaksinalar yordamida aktiv immunitet, zardoblar yordamida esa passiv immunitet vuj udga keladi.

3. 
   Oziq-ovqat infeksiyalari. Oziq-ovqatdan zaharlanish kasalliklari. Toksigen mikroorganizmlar ta’sirida oziq-ovqat sababchi bo‘lgan kasalliklar oziq- ovqat kasalliklari deyiladi. Bu mikroorganizmlar mahsulotlarga turli xil yo‘llar bilan tushadi. Ular xizmat qiluvchi va qayta ishlovchi xodimlarning qo‘li orqali yoki realizatsiyaga chiqarilayotgan mahsulotlarga havodagi chang orqali,
   

344



iflos suv yoki muz orqali, hamda iflos idishlar bilan kontaktda bo‘lganda yuqadi. Ba’zi bir mahsulotlar (masalan, sut va go‘sht) kasal hayvonlardan va batsilla tashuvchi hayvonlardan olinganda toksigen mikroorganizmlar bilan zararlangan bo‘ladi.
Oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash va realizatsiya qilish bilan shug‘ullanuvchi shaxslar oziq-ovqat kasalliklarining kelib chiqishi va ularning oldini olish chora tadbirlarini bilishi lozim.
Oziq-ovqat kasalliklari kelib chiqishi va belgilari bo‘yicha ikki guruhga bo‘linadi:
Oziq-ovqat infeksiyasi;
Oziq-ovqatdan zaharlanish (otravleniye).
Oziq-ovqat infeksiyalari. Oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda, saqlashda va realizatsiya qilishda sanitariya-gigenik rejimlari buzilganda ular odamlar uchun infeksion kasalliklarning manbai bo‘lib hisoblanadi. Kasallik kelib chiqishi uchun oziq-ovqatdan uncha ko‘p bo‘lmag an miqdorda tirik patogen hojayra bo‘lsa bas, ular inson organizmini patogenligidan foydalanib organizmda faol ko‘payadi va o‘ziga xos kasalliklar keltirib chiqaradi.
Inson va hayvonlarning o‘zi oziq-ovqat mahsulotlarini oziq-ovqat infeksiyasini keltirib chiqaruvchi kasalliklarning manbai qiladi.
Oziq-ovqat mahsulotlaridagi infeksiyani keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar uzoq vaqt saqlanishi va virulentlik xossalariga ega. Ularning ko‘pchiligi past haroratda va muzlatilgan holda ham yashay oladi.
Oziq-ovqatdan yuqadigan infeksion kasalliklarning quyidagi turlari mavjud:
Ichak infeksiyasi: bu qorin tifi, paratif A va B lar, dizentiriya va xoleraga bo‘linadi. Infeksiyaning manbai inson hisoblanadi.
Ichak infeksiyasini qo‘zg‘ovchi mikroorganizmlar (xoleradan boshqasi) bakteriyalarning ichak tifi guruhiga kiradi. Ular inson va hayvon ichaklarida yashaydi.
Qorin tifi va paratiflar yuqishi va kasalliklar keltirib chiqarishi bilan bir- biridan kam farq qiladi. Qorin tifi va paratiflarni keltirib chiqaruvchi bakteriyalar Salmonella turiga mos bo‘lib, ularning optimal ko‘payish harorati 37°C, ular 20- 40°C haroratda ham o‘sishi mumkin. Bunday bakteriyalarni 30-45 minut davomida 60-65°C haroratda qizdirganda yoki bir necha minut qaynatganda halok bo‘ladi.
Glyukozalar fermentatsiya qilinganda paratifoz bakteriyalar kislota va gaz hosil qiladi, qorin tifi bakteriyalari esa faqat kislota hosil qiladi.
Bu bakteriyalar tashqi muhitda uzoq vaqt saqlanishi mumkin. Shunday ekan, qorin tifi tayoqchalari bug‘doy noni tarkibida 25-30 kun, sariq yog‘da,
345



pishloqda va cho‘chqa yog‘ida bir necha oylab, meva va sabzavotlarda esa 10-15 kunlab va go‘shtda esa (sovuqda) 20-40 kunlab o‘z hayot faoliyatini saqlashi mumkin.
Kasal organizmdagi bakteriya xojayralarining parchalanishi natijasida kuchli ta’sir etuvchi termostabil endotoksinlar hosil bo‘ladi. Bu endotoksinlarning inkubatsion davri 10-15 kun davom etadi. Kasallik ingichka ichakning zararlanishi (shamollashi) bilan xarakterlanadi. Ko‘pgina davolangan kishilar ma’lum davrlar oralig‘ida batsillo tashuvchi bo‘lib qoladi.
Bakterial dizenteriya kasalligini Shigell turiga kiruvchi mikroorganizmlar keltirib chiqaradi. Bulardan eng ko‘p tarqalganlari Zonne va Fleksner tayoqchalaridir. Bu bakteriyalarning qorin tifi bakteriyalaridan farqi shuki, ular harakatchandir.
Optimal o‘sish harorati 37°C, ular 45°C haroratda o‘smaydi. 60°C gacha qizdirilganda 10-20 minutdan so‘ng halok bo‘ladi. Oziq-ovqat mahsulotlarida va idish tovoqlarda 10-20 kungacha saqlanadi.
Dizenteriya mikroblari kasalning yo‘g‘on ichagiga joylashib yara hosil qiladi. Inkubatsion davri 2-7 kun. Davolanib chiqqan odamlar uzoq vaqtgacha batsillo tashuvchilar hisoblanadi.
Xolera kasalligini keltirib chiqaruvchilar xolera vibrioni hisoblanadi. Xolera vibrioni Fakultativ anaerob bo‘l ib, uning rivojlanishining optimal harorati 25-37°C, eng oxirgi rivojlanish chegaralari 14-42°C ni tashkil etadi. 55°C haroratda 25-30 minutdan so‘ng halok bo‘ladi, 80°C da esa 5 minutdan so‘ng halok bo‘ladi. Oziq- ovqat mahsulotlarida 10-15 kungacha, tuproqda 2 oygacha va suvda bir necha sutka saqlanadi. Vibrion past haroratga chidamli, ammo kislotalik muhitga ta’sirchandir.
Xolera vibrioni kuchli ta’sir etuvchi endotoksin va ekzotoksin, ya’ni enterotoksin (ichak zahari)ni hosil qiladi. Inkubatsion davri bir necha soatdan bir necha sutkagacha davom etadi. Kasallikning og‘irlilik darajasi turlicha bo‘ladi.
Odamlarga kasal hayvonlardan (yoki batsilla tashuvchilardan) o‘tadigan oziq- ovqat infeksiyalariga brusellyoz, oqsim (yashur), kuydirgi (sibir yazvasi) va tuberkulyozlar misol bo‘ladi.
Oziq-ovqatdan zaharlanish kasalliklari. Ovqatlarning zaharliligi turli xil sabablar bilan asoslanadi. Zaharlanish mahsulotlarning tabiiy zaharliligidan (ba’zi turdagi baliqlar, zamburug‘lar, rezavor mevalar va boshqalar) yoki oziq- ovqatga zaharli moddalarning tushushi natijasida (mis, qo‘rg‘oshin, rux va boshqalar) kelib chiqadi. Bundan tashqari zaharlanish oziq-ovqatga ba’zi bir mikroblarning tushishi yoki ularning zaharlarining tushishi natijasida ham bo‘ladi.
Mikroblar keltirib chiqaradigan ovqatdan zaharlanish oziq-ovqat