O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

To‘lov balansining tuzilishi 

30.4-jadval 

I. Joriy operatsiyalar hisobi 

1. Tovar eksporti 

2. Tovar importi 

Tashqi savdo balansi qoldig‘i 

3. Xizmatlar eksporti 

(chet el turizmidan daromadlar 

va h.k. - kreditli xizmatlar) 

4.Xizmatlar importi  

(turizm uchun chet elga to‘lovlar 

va h.k. - kreditli xizmatlar) 

5. Investitsiyalardan sof daromadlar 

 (kreditli xizmatlardan sof daromadlar) 

6. Sof transfertlar 

Joriy operatsiyalar bo‘yicha balans qoldig‘i 

II. Кapital harakati hisobi 

 

 

 

---

628 

30.4-jadvalning davomi 

7. Кapital kirishi 

8. Кapital chiqishi 

Кapital harakati balansi qoldig‘i 

Joriy operatsiyalar va kapital harakat balansi qoldig‘i 

III. Rasmiy zaxiralarning o‘zgarishi 

 

Mamlakatning  tashqi  to‘lov  balansi  mazkur  davlatning  chet 

ellik  sheriklari  bilan  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarining  holatini 

ifodalab,  uning  kredit-pul,  valuta,  budjet-soliq,  tashqi  savdo 

siyosatini amalga oshirish va davlat qarzlarini tartibga solishi uchun 

indikator bo‘lib xizmat qiladi. 

Joriy operatsiyalar hisobi o‘z ichiga tovar va xizmatlar eksporti 

(«+» belgisi bilan), import («-» belgisi bilan), investitsiyalardan sof 

daromad  va  sof  transfertlarni  oladi.  Tovarlar  eksporti  va  importi 

o‘rtasidagi farq savdo balansini tashkil qiladi. 

Tovar  eksporti  kredit  sifatida  chiqib,  milliy  bankda  chet  el  va-

lutalari zaxiralarini vujudga keltiradi. Import esa («debet» grafasida 

«-»  belgisi  bilan)  mamlakatdagi  chet  el  valutalari  zaxirasini  qis-

qartiradi. 

Investitsiyalardan  sof  daromadlar  (chet  eldan  sof  omilli  daro-

madlar) kreditli xizmatlardan olinadigan daromad hisoblanib, u chet 

ellarga qo‘yilgan milliy pul kapitali hisobiga kirib keladi. Agar chet 

elga  qo‘yilgan  milliy  kapital  mazkur  mamlakatga  qo‘yilgan  chet  el 

kapitaliga  qaraganda  foiz  va  dividentlarning  ko‘proq  hajmini 

keltirsa, bunda investitsiyalardan olinadigan sof daromad ijobiy, aks 

holda esa salbiy bo‘ladi. 

Sof  transfertlar  xususiy  va  davlat  mablag‘larning  boshqa 

mamlakatlarga  o‘tkazilgan  summasini  bildiradi  (pensiya,  sovg‘a, 

chet  elga  pul  o‘tkazishlar  yoki  chet  mamlakatlarga  insonparvarlik 

yordamlari). Bunday to‘lovlar mamlakatda mavjud chet el valutalari 

zaxirasini kamaytiradi. 

Makroiqtisodiy  modelda  joriy  operatsiyalar  hisobi  qoldig‘i 

quyidagicha ifodalanadi: 

 

X 

- 

M 

=  Xn 

=  U 

- 

(s+1+G) 

eksport   

import   

sof 

  YaIM   

Absorbat-

---

629 

eksport 

siya 

Absorbatsiya ‒ yalpi ichki mahsulotning mazkur mamlakatdagi 

uy xo‘jaliklari, korxonalar va davlatga sotiladigan qismi. 

Importga  to‘lovlar  eksportdan  olingan  daromaddan  ortiqcha 

bo‘lsa,  bu  mamlakatning  joriy  operatsiyalar  bo‘yicha  balansi 

taqchilligini bildiradi. Bu taqchillik chet el qarzlari yordamida yoki 

aktivlarning  bir  qismini  chet  elliklarga  sotish  yo‘li  bilan  moliya-

lashtiriladi va bu kapital harakati hisobida aks etadi. 

Eksportdan olinadigan daromad importga sarflardan ortiq bo‘lsa 

joriy operatsiyalar hisobi ijobiy qoldiqqa ega bo‘ladi. 

Кapital  harakati  hisobida  aktivlar  bilan  amalga  oshiriladigan 

barcha  xalqaro  bitimlar  o‘z  ifodasini  topadi.  Bular  chet  elliklarga 

aksiyalar,  obligatsiyalar,  ko‘chmas  mulk  va  h.k.  sotishdan 

olinadigan  daromadlar  hamda  chet  eldan  aktivlar  sotib  olish 

natijasida vujudga keladigan sarf-xarajatlar. 

 

Кapital 

 

 

Aktivlar   

 

Chetdan aktivlar 

harakati 

 

= 

sotishdan   

- 

 sotib olishga 

balansi 

 

 

tushumlar  

 

  sarflar 

  

Chet  el  aktivlarini  sotish  ularning  zaxiralarini  ko‘paytiradi, 

ularni  sotib  olish  esa  kamaytiradi.  Кapital  harakati  hisobi  ham 

taqchillikka va ijobiy qoldiqqa ega bo‘ladi. 

To‘lov  balansining  taqchilligi  Markaziy  bank  (MB)  rasmiy 

zaxiralarini  qisqartirish  hisobiga  moliyalashtirilishi  mumkin. 

Rasmiy zaxiralarning asosiylari quyidagilar: 

chet el valutalari; 

oltin; 

mamlakatning XVFdagi kredit ulushi; 

qarz  olishning  maxsus  huquqi  (SDR)  va 

h.k. 

Balans taqchilligi rasmiy zaxiralar hisobiga 

moliyalashtirilganda,  ichki  bozorda  chet  el 

valutalari  taklifi  ortadi,  milliy  valutalar  taklifi 

esa  nisbatan  kamayadi  va  uning  ayriboshlash 

kursi  nisbatan  o‘sib  milliy  iqtisodiyotga  inqi-

rozli ta’sir ko‘rsatadi. 

---

630 

Aksincha,  to‘lov  balansining  aktiv  qoldig‘i  MB  rasmiy  valuta 

zaxiralarining  o‘sishi  bilan  birga  borganda  ichki  bozorda  chet  el 

valutalari  taklifini  kamaytiradi,  milliy  valuta  taklifi  esa  nisbatan 

ortadi  va  uning  ayriboshlash  kursi  pasayib,  iqtisodiyotga 

rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. 

MB  tomonidan  chet  el  valutalarining  bunday  sotilishi  va  sotib 

olinishi rasmiy zaxiralar bilan operatsiyalar deyiladi. Rasmiy zaxira-

lar bilan operatsiyalar natijasida joriy hisobdagi qoldiq summasi, ka-

pital  harakati  hisobi  va  zaxiralar  miqdorining  o‘zgarishi  «nol»ni 

tashkil qilishi zarur. 

Mamlakat  uzoq  davr  davomida  joriy  operatsiyalar  bo‘yicha 

taqchillikni  bartaraf  qilishni  kechiktirishi  va  o‘zining  rasmiy  valuta 

ehtiyojlarini  to‘liq  sarflashi  natijasida  to‘lov  balansi  inqirozi  kelib 

chiqadi. 

Mamlakat 

tashqi 

qarzlarni 

to‘lash 

holatida 

bo‘lmaganligi  sababli,  chet  eldan 

kreditlash 

imkoniyati 

mavjud 

bo‘lmaydi. 

Iqtisodiyot 

subyektlarining 

davlat  va  MB  siyosatiga  ishonch-

sizligi  to‘lov  balansi  inqirozini 

chuqurlashtiruvchi  omil  hisobla-

nadi. Milliy valuta qadrsizlanishi-

ning  kutilishi  chet  el  valutalariga 

chayqovchilikka 

qaratilgan 

talabni  rag‘batlantiradi.  Bu  MB  ning  milliy  valuta  qadrsizlani-

shining  oldini  olishga  qaratilgan  harakatini  ancha  qiyinlashtiradi, 

chunki uning rasmiy valuta ehtiyotlari bir vaqtda to‘lov balansining 

taqchilligini  moliyalashtirish  va  chet  el  valutalariga  o‘sib  boruvchi 

chayqovchilik  talabini  qondirish  uchun  yetarli  bo‘lmay  qoladi. 

Bunday  holda  valutalarning,  «xufyona  bozori»  vujudga  kelib, 

rivojlana boshlaydi. 

Respublikamizda  davlat  budjeti  taqchilligi  ijobiy  xarakterga 

egaligi,  tashqi  savdo  aylanmasida  ijobiy  saldoga  erishilganligi  va 

oltin-valuta  zaxiralarimizning  yildan-yilga  ko‘payib  borayotganligi 

«...mamlakatimiz  to‘lov  balansining  barqarorligini  ta’minlashda 

---

631 

mustahkam  asos  bo‘lib  xizmat  qiladi  va  tashqi  iqtisodiy  sherik 

sifatidagi O‘zbekistonga bo‘lgan ishonchni orttiradi»

157

. 

Bugun  keng  ko‘lamda  tarqalib  borayotgan  jahon  moliyaviy 

inqirozining asosiy sabablaridan biri tashqi qarz va uni uzish muam-

molari bilan bog‘liq. 

Shuni aytish kerakki, ko‘plab davlatlarning tashqi qarz masala-

sidagi puxta o‘ylanmagan siyosati ularning iqtisodiyotini zaif, tashqi 

omillarga  qaram,  xatarli  vaziyatlar  oldida  himoyasiz  va  nochor  ah-

volga  solib  qo‘yganini  kuzatish  qiyin  emas.  O‘zbekiston  o‘zining 

mustaqil taraqqiyoti davrida qisqa muddatli spekulyativ kreditlardan 

voz kechib, chet el investitsiyalarini uzoq muddatli va imtiyozli foiz 

stavkalari  bo‘yicha  jalb  etish  tamoyiliga  doimo  amal  qilib 

kelmoqda.