O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

23.2-chizma. Siklning resessiya va yuksalish orqali ro‘y berishi. 

 

Sikllilik,  ya’ni  ishlab  chiqarishning  davriy  tebranishi  deyarli 

200  yil  davomida  bozor  iqtisodiyotiga  ega  barcha  mamlakatlarga 

xos bo‘lgan. 

Iqtisodiy  sikllarning  kelib  chiqish  sabablari  va  ularga  ta’sir 

ko‘rsatuvchi  omillarning  va  izchil  tadqiq  etilishi  turli  ko‘rinishdagi 

nazariyalarning vujudga kelishiga sabab bo‘lgan.  

Кo‘pchilik  hozirgi  zamon  iqtisodchilari  iqtisodiy  sikllarning 

obyektiv tavsifini tan olib, bu hodisani unga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki 

va  tashqi  omillarni  tahlil  qilish  orqali  o‘rganishni  tavsiya  qiladi. 

Iqtisodiy sikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi 

nazariya eksternal nazariya deb ataladi

110

.  

                                                           

110

 McConnell, Campbell R. Economics : principles, problems, and policies 17th ed. 2008 page 197 

---

433 

Tashqi  omillarga  iqtisodiy  tizimdan  tashqarida  yotuvchi  va 

iqtisodiy  hodisalarning  davriy  takrorlanishini  keltirib  chiqaradigan 

omillar  kiritiladi.  Bu  tashqi  omillar  ichidan  quyidagilarni  ajratib 

ko‘rsatish mumkin: 

‒ urushlar, inqilobiy o‘zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar; 

‒ oltin, uran, neft va boshqa qimmatli resurslar yirik konlarining 

ochilishi; 

‒  yangi  hududlarning  ochilishi  va  bu  bilan  bog‘liq  ravishda 

aholi migratsiyasi, yer shari aholisi sonining o‘zgarib turishi; 

‒ ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o‘zgartirishga qodir 

bo‘lgan  texnologiya,  tadqiqotlar  va  innovatsiyalardagi  qudratli 

o‘zgarishlar. 

Iqtisodiy  sikllarni  iqtisodiy 

tizimning  o‘ziga  xos  ichki  omil-

lari  ta’sirida  vujudga  kelishini 

asoslovchi 

nazariya 

internal 

nazariya deb ataladi

111

. 

Asosiy  kapitalning  jismoniy 

va  ma’naviy  jihatdan  eskirib, 

xizmat muddati tugashi va uning 

yangilanishi  ko‘pchilik  iqtisod-

chilar  tomonidan  iqtisodiy  siklni  keltirib  chiqaruvchi  muhim  ichki 

omillardan biri sifatida qaraladi. 

Agar  bir  yoki  bir  necha  tarmoqda  mashina-uskunalarga  talab-

ning  keskin  ortishini  keltirib  chiqaradigan  iqtisodiy  o‘sish 

boshlansa,  tabiiyki,  bu  hol  mashina  va  uskunalar  to‘liq  eskiradigan 

har  10-15  yildan  keyin  takrorlanadi.  Fan-texnika  taraqqiyoti 

natijasida bu muddat qisqarib boradi va inqirozlar tez takrorlanadi. 

Shuningdek,  siklni  keltirib  chiqaruvchi  boshqa  ichki  omillar 

sifatida quyidagilar ham ajratib ko‘rsatiladi: 

‒ shaxsiy iste’molning o‘zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi);  

‒  investitsiyalar,  ya’ni  ishlab  chiqarishni  kengaytirish,  uni 

yangilash va yangi ish joylarini vujudga keltirishga yo‘naltiriladigan 

mablag‘lar hajmi;  

‒  ishlab  chiqarish,  talab  va  taklif  hajmiga  ta’sir  ko‘rsatishga 

qaratilgan davlat iqtisodiy siyosatining o‘zgarishi. 

                                                           

111

 McConnell, Campbell R. Economics : principles, problems, and policies 17th ed. 2008 page 197 

---

434 

Iqtisodiy  siklning  kelib  chiqishini  faqat  eksternal  yoki  internal 

nazariya orqali tushuntirish ko‘pam to‘g‘ri bo‘lmaydi. Iqtisodiy sikl 

va umuman iqtisodiy tizimdagi miqdoriy va sifat o‘zgarishlar tashqi 

va  ichki  omillarning  birgalikdagi  ta’siri  oqibatida  kelib  chiqishi 

mumkin.