O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

4. O‘zbekistonda iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini o‘zgartirish 

vazifalari 

 

Iqtisodiyotni  bozor  munosabatlariga  mos  tartiblar  asosida  isloh 

qilish  uning  rivojida  nomutanosibliklar  bo‘lishi  va  tanglik  holat-

larning kelib chiqishini muqarrar  qilib qo‘yadi. Shu sababli, iqtiso-

diyotni barqarorlashtirish, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida uni 

jonlantirish  va  bir  tekis  rivojlantirish  yo‘lidagi  qonuniy  bosqichdir. 

U iqtisodiy rivojlanishda inqirozli holatlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun 

ishlab 

chiqarish 

va 

chiqarilayotgan 

mahsulot 

tarkibini 

o‘zgartirishga,  ya’ni  tanglik  holatlarga  barham  berishga  yo‘nal-

tiriladi.  Respublikada  iqtisodiy  islohotlarni  amalga  oshirishning 

dastlabki  davrida  barqarorlashtirish  siyosatidan  ko‘zda  tutilgan 

maqsad  eng  avvalo,  makroiqtisodiyotda  muvozanatlikni  saqlash, 

---

422 

ishlab  chiqarishning  keskin  darajada  pasayishini  oldini  olish  va 

ommaviy  ishsizlikning  kelib  chiqishiga  yo‘l  qo‘ymaslikdan  iborat 

bo‘ldi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasini boshqarish, uning 

qadrsizlanishini oldini olish, mamlakat to‘lov balansini bir me’yorda 

saqlash kabi maqsadlarni ham o‘z ichiga oladi. 

Respublikada  barqarorlashtirish  siyosatini  ishlab  chiqishda 

jahon  tajribasida  sinalgan  yondashuvlar  hisobga  olinib  ishlab 

chiqarish  sohalariga  ustunlik  berildi.  Bu  sohalarning  rivojlanishida 

ularni  tarkiban  qayta  qurish  talablari  ham  ko‘zda  tutildi.  Bunda 

asosiy  e’tibor  katta  istiqbolga  ega  bo‘lgan,  butun  iqtisodiyotning 

rivojlanish  tamoyillarini  belgilab  beradigan  yetakchi  tarmoq  va 

sohalarga qaratildi. 

Iqtisodiyotda zaruriy tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilguncha 

ishlab  chiqarishning  orqaga  ketishiga  barham  berish  eng  muhim 

maqsad  bo‘lib  qoladi.  Shu  sababli,  respublikada  90-yillarning 

o‘rtalaridayoq  makroiqtisodiy  barqarorlik  sohasida  ishlab  chiqarish 

sur’atlarining 

pasayishini 

sekinlashtirishga 

moyillik 

ko‘zga 

tashlandi,  ayrim  ko‘rsatkichlar  bo‘yicha  esa  o‘sishga  erishildi. 

Iqtisodiyotning  ikki  yetakchi  tarmog‘i  sanoat  va  qishloq  xo‘jaligini 

isloh  qilish  va  qo‘llab-quvvatlashga  qaratilgan  tadbirlar  natijasida 

sanoatda  1996-yildayoq  qishloq  xo‘jaligida  1997-yilda  ishlab 

chiqarishning orqaga ketishi to‘xtatildi.  

Makroiqtisodiy  barqarorlik  siyosatida  1997-yil  keskin  burilish 

davri  bo‘ldi,  islohotlar  amalga  oshirilgan  davr  davomida  birinchi 

marta  yalpi  ichki  mahsulotning  o‘sishi  (105,2%)  aholi  sonining 

o‘sishidan  (101,8%)  yuqori  bo‘ldi

103

.  Bu  ijobiy  tamoyillar  keyingi 

yillarda  yanada  mustahkamlanib  bordi.  Natijada  butun  milliy 

iqtisodiyot va uning barcha tarmoqlarida barqaror o‘sish tamoyillari 

kuzatildi.  Jumladan,  2016-yilda  YaIM  –  7,8  foizga,  sanoat  ishlab 

chiqarish  hajmi  –  6,2  foizga,  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlari  –  6,6 

foizga  ko‘paydi.  Chakana  tovar  aylanishi  -  14,4  foizga,  aholiga 

pullik  xizmat  ko‘rsatish  hajmi  esa  14,5  foizga  ortdi.  Davlat  budjeti 

ko‘zda tutilgan defitsit o‘rniga YaIM ga nisbatan 0,7 foiz miqdorida 

profisitga erishildi. 

                                                           

103

  O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. 

 

---

423 

Respublikamizda  izchil  yuqori  o‘sish  sur’atlari  bilan  birga 

YaIMning  umumiy  hajmida  qishloq  xo‘jaligi  mahsulotlari 

ulushining  kamayish  tendensiyasi  kuzatiladi.  Jumladan,  2000-yilda 

bu ko‘rsatkich 30,1foizni tashkil  etgan bo‘lsa, 2016-yilda faqatgina 

16,8 atrofida bo‘lgan. 

“Buni  avvalambor  iqtisodiyotimizda  amalga  oshirilayotgan 

chuqur tarkibiy o‘zgarishlarning mamlakatimiz bir paytlardagi agrar 

respublikadan  bosqichma-bosqich  ravishda  sanoati  rivojlangan 

zamonaviy davlatga aylanib borayotganining yaqqol tasdig‘i sifatida 

qabul qilishimiz darkor”

 104

. 

Respublika  milliy  iqtisodiyotida  erishilgan  bu  ijobiy  natijalar 

tarkibiy  qayta  qurishlar  asosida  butunlay  yangi  iqtisodiyot 

majmuasining  bunyod  etilganligi,  birinchi  navbatda  eng  muhim 

makroiqtisodiy  va  ishlab  chiqarish  nisbatlarini  davlat  tomonidan 

samarali  tartibga  solishning  natijasi  hisoblanadi.  Bunda  asosiy 

e’tibor  iqtisodiyotning  tarmoq  va  hududlarining  tarkibiy  tuzilishini 

takomillashtirishga qaratiladi. 

Respublikamiz  Prezidenti  Sh.Mirziyoyev  qayd  qilib  o‘tgan-

laridek,  “Agar  hududlarning  aholi  jon  boshiga  to‘g‘ri  keladigan 

ko‘rsatkichlarini  solishtirsak,  ular  kun  va  tundek  bir-biridan  farq 

qiladi”

105

.  Bunda  “...respublikaga  bo‘ysunadigan  yirik  korxonalar 

ko‘rsatkichini chiqarib tashlasak, viloyatlar yalpi hududiy mahsuloti 

hajmi juda kichik bo‘lib qoladi”

106

. 

“Harakatlar  strategiyasi”da  2017‒2021-yillarda  respublika 

hududiy  tuzilishini  takomillashtirishning  ustuvor  yo‘nalishlari 

sifatida quyidagilarga e’tibor qaratiladi: 

‒  viloyatlar,  tumanlar  va  shaharlarning  kompleks  va  muvo-

zanatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, ularni salohiyatidan samarali 

foydalanish; 

                                                           

104

    Karimov  I.A.  2014-yil  yuqori  o‘sish  sur’atlari  bilan  rivojlanish,  barcha  mavjud  imkoniyatlarni 

safarbar  etish,  o‘zini  oqlagan  islohotlar  strategiyasini  izchil  davom  ettirish  yili  bo‘ladi.  T.:  O‘zbekiston 

2014. 9-bet. 

105

  Mirziyoyev  Sh.M.  Tanqidiy  tahlil  qat’iy  tartib-intizom  va  shaxsiy  javobgarlik  -  har  bir  rahbar 

faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T.: «O‘zbekiston», 2017 14-yanvar. 49-bet. 

106

 O‘sha joyda 49-bet.  

 

 

 

---

424 

‒  har  bir  hududning  tabiiy,  mineral  va  xomashyo,  sanoat, 

qishloq  xo‘jaligi,  turizm  va  mehnat  salohiyatidan  kompleks  va 

samarali foydalanish; 

‒  hududlar  iqtisodiyotini  modernizatsiya  va  diversifikatsiya 

qilish  masshtablarini  kengaytirish  hisobiga  hududlarning  ijtimoiy-

iqtisodiy  rivojlantirish  darajasidagi  farqni  kamaytirish,  eng  avvalo, 

sanoat  va  eksport  salohiyatini  o‘stirish  yo‘li  bilan  qiyoslangan 

tuman va shaharlarni jadal rivojlantirish; 

‒  yangi  sanoat  ishlab  chiqarish  va  servis  markazlarini  tashkil 

etish  hisobiga  shahar  tipidagi  kichik  shaharlar  va  shaharchalarni 

aktiv rivojlantirish; 

‒  yirik  xo‘jalik  birlashmalarning  mablag‘larini,  banklarning 

kreditlarini va xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb qilish; 

‒  suvbensiyali  tuman  va  shaharlarni  kamaytirish,  sanoat  va 

xizmatlar  ko‘rsatish  sohasini  jadal  rivojlantirish  hisobiga  mahalliy 

budjetlarning daromad bazasini kengaytirish; 

‒  sanoat  va  boshqa  ishlab  chiqarish  obyektlarni  joylashtirish 

uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; 

‒  hududlarning  ishlab  chiqarish,  muhandis-kommunikatsiya  va 

ijtimoiy  infratuzilmasini  yanada  rivojlantirish  va  modernizatsiya 

qilish. 

Tarkibiy  siyosatning  hududiy  jihatlarini  ta’minlash  odamlar 

turmush  darajasida  vujudga  kelgan  hududiy  nomutanosibliklarni 

bartaraf  etish,  resurslar  va  ishlab  chiqarish  imkoniyatlaridan 

samarali foydalanishga erishishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 

Respublika  iqtisodiyotining  tarkibiy  tuzilishini  qayta  qurishda 

ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot  turini  o‘zgartirish,  uning  sifatini 

yaxshilash  va  mahsulot  tayyorlashga  ketadigan  jami  xarajatlarni 

kamaytirish  talablari  ham  hisobga  olinadi.  “Tarkibiy  o‘zgarishlarni 

chuqurlashtirish milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini moder-

nizatsiya  va  diversifikatsiya  qilish  hisobiga  uning  raqobatbardosh-

ligini oshirish milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini 

ta’minlash,  uning  tarkibida  sanoat,  xizmatlar  ko‘rsatish  sohasi, 

kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik  ulushini  ko‘paytirish”

107

ni 

nazarda tutadi. 

                                                           

107

 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha 

Harakatlar strategiyasi.www.lex.uz 

---

425 

Iqtisodiyot  tuzilishidagi  o‘zgartirishlar,  chetdan  mahsulot  olib 

kelishni  qisqartirish,  iqtisodiyotining  xomashyo  yetishtirishga 

qaratilgan  bir  tomonlama  yo‘nalishini  bartaraf  etish  va  uning 

eksport  imkoniyatini  kengaytirish,  tarmoqlar  ichidagi  va  hududiy 

jihatdan  vujudga  kelgan  nomutanosibliklarni  bartaraf  etish  asosida 

iqtisodiyotning  mutanosib  va  barqaror  rivojlanishini  ta’minlash 

vazifalarini hal etish bilan bog‘liqlikda amalga oshirildi. 

Shu  vazifalardan  kelib  chiqib,  iqtisodiyot  ichki  tuzilishidagi 

o‘zgarishlar - respublikaning energetika va oziq-ovqat mustaqilligini 

ta’minlovchi  tarmoqlarni  rivojlantirishga  qaratildi.  Bunda  birinchi 

navbatda  eng  muhim  o‘zak  tarmoqlarni  ‒  neft  va  gaz  sanoatini, 

energetikani,  rangli  metallurgiya  sanoatini,  mashinasozlik  majmua-

sini, qishloq xo‘jalik va agrosanoat majmuasining boshqa sohalarini 

rivojlantirishga ustunlik beriladi. 

Iqtisodiyotning  takror  ishlab  chiqarish  tuzilishini  tubdan 

o‘zgartirish  asosida  umumiqtisodiy  barqarorlikka  erishishda 

iste’mol bilan jamg‘arish o‘rtasidagi eng maqbul nisbatni ta’minlash 

asosiy  o‘rin  tutadi.  Iste’mol  fondining  eng  maqbul  darajasiga 

erishishda - ichki bozorda talab bilan taklif o‘rtasida mutanosiblikni 

ta’minlashda  muhim  rol  o‘ynaydi.  Shu  sababli,  davlat  eng  muhim 

makroiqtisodiy nisbatlarini tartibga solib turuvchi omillarga ko‘proq 

e’tibor berdi.  

Bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  darida  iqtisodiyotni  barqaror-

lashtirish  muammosini  hal  etishda  ishlab  chiqarish  infra-

tuzilmasining  muhandislik  kommunikatsiyalari,  transport  va  aloqa 

tizimi  singari  tarmoqlarini  ustuvor  rivojlantirishga  ham  alohida 

e’tibor beriladi. 

Ijtimoiy  sohalardagi  tarkibiy  qayta  qurishlar  ham  faol 

investitsiya siyosatini o‘tkazish orqali amalga oshirildi. Shu sababli, 

respublika investitsiya bazasini rivojlantirishga katta e’tibor berilib, 

bunda  o‘z  sarmoyalarimiz,  tashqi  kreditlar,  bevosita  investitsiyalar 

va  ularning  barcha  manbalaridan  o‘rinli  foydalanish  ko‘zda  tutildi. 

Tashqi investitsiyalarni jalb qilishda bevosita investitsiyalar tarzida, 

davlat  qarzlari,  xalqaro  moliya  va  iqtisodiy  tashkilotlar,  qarz 

beruvchi mamlakatlar moliyaviy-kredit resurslari shakllarida amalga 

oshirish mumkinligi hisobga olinadi.  

---

426 

Shunday qilib, respublikada iqtisodiy islohotlar davomida mak-

roiqtisodiy  barqarorlikni  ta’minlash  va  iqtisodiyot  tarkibiy  tuzi-

lishini  qayta  qurish  vazifalariga  aholining  real  turmush  darajasini 

yaxshilash uchun zaruriy shart-sharoitlar sifatida qaraldi. 

Iqtisodiyotning  barcha  sohalari  va  tarmoqlarida  erkinlashtirish 

jarayonini  izchillik  bilan  o‘tkazish  va  iqtisodiy  islohotlarni  chuqur-

lashtirishga  yo‘l  tutilgan  hozirgi  sharoitda  ham  iqtisodiyot 

sohasidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 

Bu  o‘z  navbatida  boy  tabiiy  zaxiralar,  mineral  xomashyo, 

mehnat  resurslari,  intellektual  hamda  ilmiy-texnikaviy  salohiyatdan 

to‘liq va samarali foydalanishni taqozo etadi. 

Tarkibiy  o‘zgarishlarni  amalga  oshirish  mahalliy  xomashyo  va 

tabiiy  imkoniyatlar  asosida  ishlaydigan,  ilg‘or  zamonaviy  texnolo-

giyalarni joriy etgan holda, nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham 

raqobatga  bardosh  beradigan  mahsulot  ishlab  chiqaruvchi  tarmoq-

larga qaratilishi zarur. 

Bunda  eng  avvalo:  “...sanoatni  yuqori  texnologiyali  qayta 

ishlash  tarmoqlarini,  eng  avvalo,  mahalliy  xomashyo  resurslarini 

chuqur  qayta  ishlash  asosida  yuqori  qo‘shimcha  qiymatli  tayyor 

mahsulot  ishlab  chiqarish  bo‘yicha  jadal  rivojlantirishga  qaratilgan 

sifat 

jihatidan 

yangi 

bosqichga 

o‘tkazish  orqali  yanada 

modernizatsiya diversifikatsiya qilish”ga qaratiladi

108

. 

Yangi  bosqichda  xizmat  ko‘rsatish,  kichik  biznes  va  xususiy 

tadbirkorlik sohalarini rivojlantirish, ularning iqtisodiyotdagi o‘rnini 

kuchaytirishga  alohida  e’tibor  beriladi.  Chunki,  bu  soha  yangi  ish 

joylarini  yaratishning  muhim  omili  bo‘lishi  bilan  birga,  aholi 

turmush  darajasining  o‘sishi  ham  uning  rivojlanish  darajasiga 

bog‘liq. 

Umumiy  holda  tarkibiy  o‘zgarishlar  ustuvorlik  beriladigan 

yo‘nalishlariga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: 

‒  iste’molga  yo‘naltirilgan.  Bunda  tarkibiy  o‘zgarishlarning 

maqsadi  aholining  turmush  darajasiga  bevosita  daxldor  bo‘lgan 

tarmoq va sohalarni ustuvor rivojlantirishga qaratiladi; 

                                                           

108

 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha 

Harakatlar strategiyasi. www.lex.uz 

---

427 

‒  eksportga  yo‘naltirilgan  tarkibiy  o‘zgarishlar.  Bunda  qayta 

ishlovchi  sanoat  tarmoqlarini  ustuvor  rivojlantirish  asosida  ishlab 

chiqarish hajmini eksport hisobiga kengaytirish ko‘zda tutiladi; 

‒  iqtisodiyotning  tarmoq  va  texnologik  tuzilishini  takomillash-

tirishga qaratilgan tarkibiy o‘zgarishlar.