O’zbекisтоn rеspubliкаsi оliy vа o’rта махsus та’liм vаzirligi

Ta’lim bosqichlari	Ajratilgan vaqtning taqsimoti	Ta’lim beruvchining faoliyati	Ta’lim oluvchining faoliyati	Ta’lim vositalari
Ta’lim uslubi
1	Tayyorgarlik	15 daqiqa	Davomatni aniqlash va talabalarning tayyorgarligini tekshirish.	Amaliyot uchun zarur bo’lgan o’quv qurollarini tayyorlash	Kompyuter va ofis jihozlari, kodoskop, chizmalar, jadvallar, kitoblar, plakatlar, rasmlar.	Aralash
2	Kirish	40 daqiqa	Yangi mavzuni tushuntirish	Savol-javovlarda ishtirok etish.		Ma’ruza
3	Asosiy qism	10 daqiqa	Berilgan topshiriqlarning bajarilishini nazorat qilish.	Berilgan topshiriqlarni bajarish amaliyot rahbariga taqdim etish.		Mustaqil ishlar
4	Yakuniy qism	15 daqiqa	Berilgan topshiriqlarni tekshirish va talabalarni baholash.	Bajarilgan topshiriqlarni to’liq amaliyot rahbariga taqdim etish.		Bahs-munozara

O’quv amaliyoti rahbari: / __________ / M.To`xtashev

12 mavzu: Koaksial kabel
Reja
1 Kabellarning turlari
2. Plenum kabellar
Bugungi kunda tarmoqlarning ko`pchilik kismi uchun o`tkazgichlardan, kabellardan foydalaniladi. Ular Kompyuterlar orasida signallarni uzatish vositasi sifatida ishlatiladi.
Kabellarning turli xillari mavjud. Ammo ko`pgina tarmoqlarda kabellarning 3-ta asosiy guruxi kullaniladi:
- koaksial kabel
- uralgan juftlik
- optovolokon (ko`p tolali) kabel
a) ekranlashtirilmagan
b) ekranlashtirilgan
Koaksial kabel arzon, yengil, egiluvgan va kullanish uchun kulay. U urnatishda xavfsiz va oddiy.
Eng oddiy koaksil kabel mis simdan, izolyatsiya katlamidan tashkil topgan Agar kabel metalldan tukilgan uramadan tashkari folьga katlamiga xam ega bo`lsa, u kush (ikkilangan) ekranli kabel deb ataladi.
Kuchli pomexalar ( shov-shuvlar) mavjud joylarda turtlangan ekranli kabellarni qo`llash mumkin. U ikki katlamli folьga va ikki katlam (uralgan) metall tukimadan iborat.
Kabellarning ayrim turlarini metal tur-ekran koplagan bo`ladi. Metall tur shov-shuv (pomexa) yoki muovniy deb ataluvchi elektromagniy tulkinlarni (signallarni) aytib, kabel orqali junatilayotgan ma’lumotlarni himoya qiladi. SHunday kilib,ekran ma’lumotlarni pomexalar tomonidan bo`zilishga yul kuymaydi.
Ma’lumotlarni kodlovchi elektr signallar sim orqali uzatiladi. Sim bu bitta o`tkazgich yoki o`tkazgichlar tutami(dastasi).
Yaxlit sim odatda misdan tayyorlanadi.
Sim izolyatsion katlam bilan uralgan bulib, u simni metalldan tukilgan uramadan ashratib turadi. Metall tukima yerga ulangan sim rolini utaydi va markaziy simni elektr shov-shuvlaridan (signallaridan) xamda kukdalang(pomexalar) tusiklardan himoya qiladi. Kundalang tusiklar bu elektr shov-shuvlari bulib, kushni o`tkazgichlarning signallari orqali paydo bo`ladi.
Sim o`tkazgich va metall tukima bir-biriga tegmasligi shart,aks xolda kiska tutashuv ruy beradi. shov-shuvlar simga utib,ma’lumotlar bo`ziladi.
Kabel sirtdan o`tkazmas katlash (rezina, plastika, teflon va x.k. kabi) bilan koplangan.
Koaksial kabel shov-shuvlar (pomexallar)ga turgunroq xisoblanadi. Signalning sunishi juft kilib uralgan kabelga nisbatan sekinroq beradi. Sunish bu signalning kabel buylab siljish mobaynida katttaligining kamayishidir.
Koaksil kabelni ma’lumotlarni uzok masafalarga uzatishda va yukori tezlikda unga murakkab bo`lmagan asbob-uskunalarda ma’lumotlarni junatish amalga oshirl ganda ishlatish mumkin.
Koaksil kabelning 2 turi mavjud:
- ingichka koaksial kabel;
- yugon koaksial kabel
U yoki bu turli kabelni tanlash konkret tarmoqning etiyojiga bog`liq.
Bu egiluvgan kabel bulib, diametri 0,5 sm atrofida. Kullanishda oddiy va amalda ixtiyoriy tindagi tarmoq uchun yaroqli xisoblanadi. Kompyuter tarmoq adanterining platasiga to`g`ridan-to`g`ri ulanadi. Bu kabel 185 metragacha bulgan masofaga signalni, sunishi ta’sirida yuzaga keladigan bo`zilishsiz yubora oladi.
Turli xildagi kabellar uchun maxsus belgilar (markalar) mavjud.
Ingichka koaksial kabel RG-58 oilasi deb ataluvchi guruxga tegishli bulib, tulkin karashligi 50 Omgateng tulkin karshilik bu uzgaruvchan tokka bo`ladigan karshilik. RG-58 oilasining ajralib turadigan maxsusligi-mis simdir. Mis sim yaxlit yoki bir necha mayin simlardan kushib tukilgan bo`lishi mumkin.
1 sm atrofidan nisbatan qattiq kabeldir ba’zan uni "Ethernet standarti" xam deb atashadi, negani u Ethernet –ommabon tarmoq arxitekturasida kullanilgan kabel xisoblanadi. Bu kabelning urtasidagi mis simi ingichka koaksial kabelning mis simidan yugonroqdir.
Kabelning urtasidagi sim qancha yugon bo`lsa, signal shuncha ko`p masofaga yetib boradi. Demak, yugon koaksial kabel signalni ingichka koaksial kabelga nisbatan 500 metrgacha olisga uzatadi.
SHuning uchun yugon koaksial kabeldan, ingichka koaksial kabelarda tashkil topgan bir necha kichik tarmoqlarni ulovchi, asosiy kabel sifatida foydalaniladi.
Yugon koaksial kabelga ulash uchun maxsus kurilma-transiver kullaniladi.
Transiver "vampirtishi" yoki "ichiga utuvchi tarmoq" deb atalgan maxsus konnektor bilan ta’minlangan. Bu tish izolyatsion katlam orqali ichkariga utadi va to`g`ridan-to`g`ri o`tkazuvchi sim bilan fizik kontaktga kirishadi.
Transerverli tarmoq adapteriga ulash uchun, transiver kabelini AUI konnektorga ya’ni tarmoq platasining portiga ulash zarur. Bu konnektor DIX konnektori yoki DV-15 konnektori singari ma’lum.
Koaksial kabelning 2 turini takkoslash kabel qancha yugon bo`lsa, u bilan ishlash shuncha kiyinlashadi. Ingichka koaksial kabel egiluvchan, urnatishda oddiy va nisbatan arzon. Yugon koaksial kabelni bukish kiyin va shu tufayli xam uni urnatish mashakkatli.Bu juda muxim kamchilik, ayniksa agar kabelni trubani ichidan yoki biror tarnovdan o`tkazish zarurati tugilsa.
Yugon koaksial kabel ingichkaga nisbatan kimmat, ammo u signalni (ma’lumotni) uzok masofaga uzata oladi.
Ingichka koaksial kabelni Kompyuterlarga ulash uchun BNC deb ataluvchi konnektorlardan foydalaniladi. BNC oilasidagi bir necha asosiy komponentalar:
BNC - konnektor
BNC konnektor kabelning uchiga yoki kalaylanadi yoki sikib qo`yiladi.
BNC T - konnektor.
Tarmoq kabelini Kompyuterning tarmoq platasi bilan ulaydi.
BNC barrel - konnektor.
Ikkita ingichka koaksial kabelni ulash uchun kullaniladi.
BNC- terminator
Tarmoqda "shina" (kizimaydigan yugon sim, ayxanasifat temir yoki rezina chambar) topologiyasi bilan birgalikda "Erkin" signallarni yutish uchun terminatorlar kabelning xar kaysi chekkasiga oxiriga urnatiladi. Aks xolda tarmoq ishlamaydi.
Koaksial kabelning u yoki bu sinifini tanlash, kabelni kaerga urnatishiga bog`liq. Koaksial kabelning 2 sinfi mavjud:
- polivinilxlorid
- plenum
Polivinilxlorid (PVC) - bu plastik bulib ko`pchilik koaksial kabellarda tashki nikob yoki izolyatsiya sifatida kullaniiladi. PVC kabeli yetarli darajada egiluvchan, uni urnatish mumkin. Ammo, yongin paytida u zaxarli gazlar ajratadi.
Plenum - bu tom bilan ship orasidagi uncha katta bo`lmagan bushlik, odatda u yer ventilyatsiya uchun ishlatiladi.
Yongin xavfsizligi talablari usha yerga urnatiladigan kabel turlarini kat’iy ravishda chegaralaydi. Negaki, yongin paytida kabeldan ajraladigan tutun yoki gazlar butun bino buylab tarqaladi.
Plenum kabelining izolyatsiya katlami va tashki nikobi maxsus utga chidamli materiyaldan tayyorlangan bulib, yongin paytida o`zidan oz miqdorda tutun ajratadi. Bu uz navbatida ximiyaviy zaxarlanish xavfini kamaytiradi. Bundan tashkari, bu kabelni trubaga joylashtirilmasdan, ochik urnatish mumkin. Ammo, bu turdagi kabellar kimmat va PVC ga nisbatan qattiq.
Ba’zibir muloxazalar (izoxlar) koaksial kabeldan quyidagi xollarda foydalanish mumkin:
- agar muxit nutkni, tasvirni va ikkilik ma’lumotlarni uzatish talab etsa,
- agar ma’lumotlarni olis masofalarga uzatish kerak bo`lsa (arzonroq kabellarga nisbatan takkoslaganda);
- ma’lumotlarni himoya kilish darajasi yetarli bulgan tanish texnologiyada.