|
Grammanfiy bakteriyalarning hujayra devori 3 qavatdan iborat. Uning asosi eng ichki, hujayra sitoplazmatik membranasiga tegib turgan, egiluvchan qavat tashkil qiladi, lekin u grammusbat bakteriyalarga nisbatan kuchsiz, bakteriya hujayrasi quruq qismi og‘irligining 1% dan 10% ni tashkil qiladi. Grammanfiy bakteriyalar hujayra devorining o‘rta qavatini lipopolisaxarid qavat tashkil qiladi. Lipopolisaxarid qavat glyukozamin lipid saqlagan (A lipid), fosforlashgan geterosaxaridlar yig‘indisi bo‘lib, bir - biri bilan kovalent bog‘langan. Lipopolisaxarid tarkibiga somatik - antigen kiradi.
Grammanfiy bakteriyalarning yuqori qavati lipoprotein qavatidan tashkil topgan. Grammanfiy bakteriyalarning hujayra devori tarkibida teyxoy, teyxuron, 2 - aminomannur kislotalari yo‘q bo‘lib, grammusbat bakteriyalarda bo‘lmagan (sial) kislotasi va uning hosilalarini tutadi, undan tashqari grammanfiy bakteriyalarning hujayra devori tarkibida ko‘p miqdorda lipidlar (hujayra lipidlari umumiy miqdorini 22,5%) tutadi, grammusbat bakteriyalarda esa 2,5% tashkil qiladi.
3.2-rasm. Bo’yaluvchi grammusbat baktеriya xujayrasining tuzilishi.
A-pililar, B-ribosomalar, C-kapsula,
D- pеptidoglikan qatlami, E-xivchinlari,
F-sitozol, G-zahira moddalar,
H-plazmida, I-nuklеoid, J-sitoplazmatik mеmbrana
Ko‘pchilik grammusbat bakteriyalarning hujayra devorlari bir qavat bo‘lib, peptidoglikandan tashkil topgan. Ammo, shunday bakteriyalar ham borki, (masalan: streptokokklar) ularning hujayra devorlari bir necha qavatdan, petidoglikan yoki egiluvchi qavatdan tashqari, oraliq, lipoproteid va tashqi oqsil qavatlardan iborat.
Bundan tashqari, ayrim grammusbat bakteriyalarning xujayra devori tarkibida (sil mikobakteriyalari, moxov mikobakteriyalari, nokardiyalar) alohida ximiyaviy moddalar - lipoproteid, lipopolisaxarid, liponukleoproteid birikmalari tarkibiga kiradigan lipidli birikmalar va yuqori molekulali yog‘ kislotalari tutadi (mikol, mikolen va ftion kislotalari). Hujayra devorida bu moddalarning borligi bakteriyalarga kislota va ishqorlar ta’siriga chidamlilikni beradi.
Demak, bakteriyalarning Gramm bo’yicha har xil bo’yalishi-bakteriya hujayra devoridagi peptidoglikan miqdori va uning lokalizasiyasi (joylashishi va miqdori)ga bog’liq.
Aniqlanishicha hujayra devorida har xil o’simtalar, do’ngliklar, tikon kabilar bor.
Hujayra devori faqat mikoplazmalar va 1-shaklli (shar shaklli) bakteriyalarda bo’lmaydi. Ko’pincha biror antibiotik ta’sirida yoki tabiiy sharoitlarda o’z-o’zidan 1-shaklli bakteriyalar hosil bo’lishi mumkin. Ularda hujayra devori qisman, ko’payish xususiyati to’la saqlangan. Ular katta yoki kichik shar shaklida bo’lib ko’pgina patogen va saprofit bakteriyalarda topilgandir.
Ayrim tashqi omillar ta’sirida, vaqtinchalik modifikatsion o‘zgaruvchanlik yoki irsiy mutatsiya natijasida hujayra devorining biosintezi buzilib, qisman yoki to‘liq hujayra devori saqlamagan hosil bo‘ladi. Ularni protoplastlar, sferoplastlar, L- shakli bakteriyalar deyiladi.
Protoplastlar – to‘liq hujayra devoridan halos bo‘lgan va sitoplazmatik membrana saqlagan hujayralardir. Ular lizotsim, ayrim antibiotiklar ta’sirida grammusbat bakteriyalarning hujayra devorining egiluvchan qavatini to‘liq erib ketishi natijasida hosil bo‘ladi.
Sferoblastlar- qisman hujayra devoriga ega bo‘lgan, protoplastlarga o‘xshash bakteriyalarning shakllaridir. Sferoplastlar grammanfiy bakteriyalarga penitsillin ta’sir ettirilganda, mukopeptidli egiluvchan qavatining sintez qilinishini buzilishi natijasida hosil bo‘ladi.
L- shaklli bakteriyalar (Lister nomidagi institut nomiga berilgan) – qisman yoki to‘liq devoridan halos bo‘lgan bakteriyalardir. L-shaklli bakteriyalar sil mikobakteriyalarida protey, ichak tayoqchasi, vabo vibrioni va boshqalarda aniqlangan. L- shaklli bakteriyalar ko‘payishi va kasallik chaqirish xususiyatlarini saqlab qoladi.
Bakteriyalarni doimiy bo‘lmagan tuzilmalariga sporalar, plazmidalar va yuzaki tuzilmalar – kapsula, xivchinlar va kiprikchalar kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
