Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Eksperimental metod va eksperimental psixologiya 
Tadqiqot  maqsadi  va  vazifalarni  belgilash:  ijtimoiy  psixologik  tadqiqot 
buyurtmachi  va  bajaruvchilar  oʻrtasidagi  munosabat  oʻzaro  kelishib  olinadi. 
Tadqiqot  uchun  sarf  qilinadigan  harajatlar:  moliyaviy  va  mehnat  resurslari 
hisoblab chiqiladi. Bunda maqsad va vazifa aniqlab olinadi. Maqsad - bu ongda 
oldindan payqalgan tadqiqot natijasidir. Muammoni oʻrganish darajasi, ijtimoiy 
buyurtma,  tadqiqot  manfaatlariga  bogʻliq  boʻladi.  Empirik  (eksperiment) 
tadqiqotning  umumiy  maqsadi:  ob’yekt  rivojlanish  turlari,  tuzilmasi, 
oʻzgaruvchanligi  va  tendensiyalaridir.  Bu  faktlar  turli  maqsadlarga  qoʻllanishi 
mumkin:  a)  nazariy  hulosalar  olishda;  b)  oʻrganish  metodining  effektivligi, 
bilish imkoniyati orqali hulosalar olishda; v) amaliy maslahatlar olishda; g) kam 
oʻrganilgan  soha  boʻyicha  informatsiya  toʻplaganda.  Ijtimoiy  psixologik 
tadqiqot maqsadi turlicha boʻlishi mumkin. Masalan, muayyan ishlab chiqarish 
korxonasida  mehnat  unumdorligini  koʻtarish  muammosini  ijtimoiy  psixologik 

---

56 
 
tadqiqot  qilish  zarur  boʻlsa,  bunda  asosiy  maqsad  mehnat  unumdorligi 
pastligining  asosiy  sabablarini  aniqlash,  mavjud  yashirin  iqtisodiy 
imkoniyatlarni  qidirib  topish  va  mavjud  shart-sharoiti  oʻzgarishidan  iborat 
boʻladi.  Tadqiqotning  asosiy  vazifasi  esa  belgilab  olingan  maqsadning 
mazmunan, uslubiy  va  tashkiliy  jihatdan yanada  oydinlashtirib  olishdan  iborat 
boʻladi. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda maqsad-bu tadqiqotlarni nazariy yoki 
amaliy  yoʻnalishlarda  boʻlishini  koʻrsatuvchi  moʻljal  vazifasini  oʻtaydi.  Ayni 
vaqtda dastur oʻtkazilayotgan tadqiqot qanday muammoni hal etishi yoki qanday 
xarakterdagi  natijalarga  ega  boʻlishi  xususida  konkret  savollarga  javob  berishi 
lozim.  
Eksperimental psixologiyaning hozirgi davr holati.  
Maqsadni amalga oshirish jaryonida bir yoʻla bir necha xil manzaralarga 
duch  kelish  mumkin.  Zero,  hamma  narsa  oldindan  aniq  belgilanishi  qiyin. 
Hamma  imkoniyat  va  yutugʻlarni  toʻla  aniqlik  bilan  hisobga  olishga  urinish 
be’manilikdan  va  shallaqilikdan  boshqa  narsa  emas.  Shu  bilan  birga  barcha 
tadqiqotchi  kutilgan  natijalardan  tashqari  yana  qoʻshimcha  natijalar  paydo 
boʻlishini  nazardan  qochirmaslik  kerak.  «Agar  siz  qandaydir  yoʻllanmagan, 
kutilmagan  hayolingizga  keltirmagan  narsani  topishni  oʻylamaydigan 
boʻlsangiz,  siz  bu  narsani  hech  qachon  topa  olmaysiz»  degan  edi.  Maqsadni 
amalga  oshirishda  ba’zan  faqatgina  asosiy  vazifa  emas,  ikkinchi  darajali 
vazifalarni  ham  bir  yoʻla  bajarishga  toʻgʻri  keladi.  Shunig  uchun  ham  ishda 
asosiy  qoʻshimcha  u  yoki  masalalar  bir  yoʻla  hal  etiladi  yoki  hal  etishning 
konkret yoʻllari belgilab beriladi.  
Eksperimental  psixologiya  Maqsadni  amalga  oshirish  jarayonida 
tadqiqotchi 3 an’anaviy vazifani bajarishni oʻz oldiga qoʻyadi:  
1) oʻrganiluvchi mavzuni ilmiy-nazariy jihatdan tadqiq etish;  
2) ilmiy-nazariy mavzuning boshqa ilm va hayot bilan bogʻliqligi;  
3)  krizis  holatlardan  chiqishning  aniq-ravshan  yoʻllarini  belgilab  berish 
(dasturda metodologik tavsiyalarni yaratishni qayd etadi).  
Ba’zan  hal  etilmagan  noasosiy  vazifalar  alohida  mustaqil  tadqiq  etilishi 
dasturda  koʻrsatilishi  lozim.  Demak,  empirik  ijtimoiy  psixologik  tadqiqot 
maqsadi  nazariy,  metodik,  amaliy,  informatsion  boʻlishi  mumkin.  Maqsad 

---

57 
 
tadqiqot  jarayonini tashkil  qiladi va  e’tibor qaratishga  yordam  beradi. Maqsad 
ma’lum  bir  vazifalarni  echish  natijasida  amalga  oshadi  va  tadqiqot  jarayonini 
tashkil qiladi, e’tibor qaratishga yordam beradi.  
Maqsad  ma’lum  bir  vazifalarni  echish  natijasida  amalga  oshadi.  Agar 
maqsad  tadqiqot  nima  uchun  oʻtkaziladi  degan  savolga  javob  bersa,  vazifa 
tadqiqotni  qanday  oʻtkazish,  qoʻyilgan  maqsadni  qanday  nazariy,  metodik 
masalalarni  echish  zarur  degan  savolga  javob  beradi.  Maqsad  bir  necha 
vazifalarga  boʻlinadi:  a)  shu  haqda  tushuncha  berish. b)  nazariy  tipologiyasini 
bayon etish va hokazo. Asosiy va asosiy boʻlmagan vazifalarni ajratish kerak. 
Bu vaqtni toʻgʻri taqsimlashga xizmat qiladi. Ilmiy -tadqiqot bosqichlari  
Tadqiqot    ob’yekti  va  predmetini  aniqlash:  Koʻpincha  mehnat  jamoalari 
ob’yekt boʻlib xizmat qiladi. Ob’yekt qanchalik aniq boʻlsa, metod shunchalik 
toʻgʻri  tanlangan  boʻladi.  Emperik  tadqiqot  tipik  ob’yektlari  odamlar  fikri, 
jamoadagi  munosabatlar,  siyosiy  jarayonlar.  Bu  ob’yektga  bir  necha  predmet 
toʻgʻri kelishi mumkin. Predmet «ong tuzilmasi» va hokazo. Umuman  ob’yekt 
(lat.  predmet)  -  falsafada  kishi  ongidan  tashqarida,  unga  bogʻliq  boʻlmagan 
holda mavjud boʻlgan har qanday hodisa. Keng ma’noda - kishi bilishga intilgan 
predmet,  hodisa  (masalan,  oʻrganish  ob’yekti)  va  oʻz  faoliyatini  shunga 
yoʻnaltirish  (koʻrish  ob’yekti).  Ob’yekt  odatda  mustaqil  tushuncha  sifatida 
tadqiqochi  ixtiyoridan  chetda  turadi  va  maxsus  oʻrganiladi.  Predmet  esa 
tadqiqotchi  tomonidan  muayyan  shaklga  solinadi  va  mahsus  tadqiqot  qoʻlami 
sifatida  oʻrganiladi.  Ob’yekt  predmetidan  ma’no  doirasi  jihatidan  ancha  keng, 
predmet  ob’yektning  hosilidir.  Birgina  ob’yektning  oʻzida  bir  necha  alohida 
tadqiqot  predmetlarini  ajratib  olib  oʻrganishi  mumkin.  Ijtimoiy  voqealikni 
ob’yekt sifatida qayd etishi va unda predmetni ajratib chiqarish, hamisha yuzaga 
kelgan  ijtimoiy  ziddiyatli  muammo  va  bu  muammoni  hal  etish  holatlari  bilan 
chambarchas bogʻliq. Ba’zan tadqiqotchi oldin maxsus masala, ya’ni predmetni 
aniqlab  oladi  va  shundan  soʻng  shu  masala  atrofidagi  muhit,  masalaga  qon  - 
qarindosh  tomonlarini,  ya’ni  ob’yektni  belgilaydi.  Bu  yondashuvlar  dialektik 
materializimning induktiv bilish usullariga muvofiq va har ikki yondashuv ham 
toʻgʻri deb e’tirof etishi mumkin. Ob’yekt - bu haqiqiy mavjud boʻlgan tuzilma 

---

58 
 
boʻlib, predmet - abstrakt qoʻyilgan tadqiqot muammosidir. Muammoni nazariy 
tahlil qilish va asosiy tushunchalarni ishlab chiqish.
1
 
a) defetsiyalashni (ta’riflash), ya’ni ilm-fanda ishlab chiqilgan nazariy va 
metodologik  nuqtai  nazaridan  muammoning  asosiy  tushunchalarini  aniqlash, 
nazariy  asoslar  boʻlmaganda  esa  tadqiqotchi  oʻz  konsepsiyasini  mustaqil 
yaratish kerak. b) tadqiqot tushunchalariga bogʻliq, ya’ni muammoning nazariy 
tahlili bevosita tushuncha bilan dialektik uzviylikda rivojlanadi. Bunda nazariy 
va  empirik  koʻrsatkichlar  oʻzaro  aloqada  boʻladi.  Tadqiqot  ob’yektining 
tahminiy, sistemali tahlili: Oʻrganilayotgan ob’yekt sistemali tahlil qilinadi. Bu 
ob’yektni,  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy  va  ma’naviy  bogʻliqlikda  oʻrganishdir. 
Sistemali  tahlil  natijasida  faqat  ob’yektdagi  mavjudlik  mexanizimiga  emas, 
balki  institutsional,  oilaviy-maishiy,  shaxsiy  tuzilmalar  ham  aniqlanadi. 
Ob’yektning  sistemali  tahlili  asosida  gipoteza  shakllanadi.  Tushunchalarni 
nazariy  va  empirik  interpritatsiyasi:  Dasturni  tuzishdagi  keyingi  qadam,  bu 
interpritatsiyadir. Intrepritatsiya  - sharhlash, izohlash, tushuntirib berish, talqin 
qilish  natijasida  olingan  tushunchalar  elementidir.  Dasturni  tuzishda 
tushunchalar  nazariy  va  empirik  interpritatsiya  talqin  qilinadi:  a)  nazariy 
interpritatsiya  (izohlash)  -  bu  tushunchalar  mazmuni  muammoning  nazariy 
aspekti nuqtai-nazardan tushuntirishi («e’tiqod» va «qadriyat» tipi belgilanadi). 
b)  empirik  (eksperiment)  interpritatsiya  tushunchalarni  empirik  faktlar  bilan 
taqqoslash,  oʻrganilayotgan  soha  bilan  mosligini  aniqlash,  operatsional 
tushuncha  toʻplash.  Eksperimental  psixologiya  va  praktikum  fanida  metod 
tushunchasi va uning mohiyati  
Kuzatish metodi. Umumiy psixologiyada bu metodning ob’yektiv (tashqi) 
va  sub’yektiv  (oʻzini  oʻzi)  kuzatish  turlari  mavjud.  Inson  psixikasidagi 
oʻzgarishlarni  kuzatish  uchun  quyidagilarga  e’tibor  berish  maqsadga  muvofiq: 
kuzatishning maqsadi va vazifasini qat’iy belgilash; kuzatish ob’yektini tanlash, 
ya’ni  kimni  va  nimani  kuzatish;  kuzatiluvchining  yoshi  va  jinsini  aniqlash; 
tadqiqot  oʻtkazish  va  rejasini  tuzish;  kuzatish  qancha  muddat  davom  etishini 
                                                 
1
 Davis S. F. Handbook of Research Methods in Experimental Psychology. – Blackwell 
Publishing Ltd, 2003.46-49-bet.  
 

---

59 
 
qat’iylashtirish;  kuzatishni  shaxsni  qaysi  faoliyatlarida  (oʻyin,  mehnat,  oʻqish, 
sport)  amalga  oshirishini  belgilash;  kuzatish  oʻtkazishning  shaklini  (yakka, 
guruhiy,  jamoaviy)  qayd  etish;  kuzatilganlarni  qayd  qilib  borish  vositalarini 
tanlash, saralash (kundalik, suhbat daftari, kuzatish varaqasi, video magnetofon, 
fotoapparat,  video  kamera  va  boshqalar).  Suhbat  uyushtirishdan  avval 
tadqiqotchi  beriladigan  taxminiy  savollarni  tayyorlab  qoʻyadi.  Bunda 
sinaluvchilarning  yoshi,  jinsi,  qiziqish  doirasi,  imkoniyati  hisobga  olinadi, 
shuningdek,  ularni  toliqtirib  qoʻymaslikning  diqqat  markazda  turishi  ijobiy 
natijalar  berishi  mumkin.  Faoliyat  mahsulini  tahlil  qilish  metodi.  Bu  metod 
psixologiyada inson xotirasi, tafakkuri, qobiliyati va  hayolining xususiyatlarini 
aniqlash  maqsadida  keng  qoʻllaniladi.Odam  chizgan  rasmlar,  yasagan 
oʻyinchoqlar, modellar, toʻqigan narsalar, tikkan qoʻgʻirchoqlar, toʻqib, soʻzlab 
berilgan  hikoyalar,  texnik  konstruksiyalar  sxemasini  tushunish  kabilarni  tahlil 
qilish  orqali  ularning  mantiqiy  xotirasi,  tafakkuri,  badiiy  va  abadiy  qobiliyati, 
ijodiy  hayoli,  texnik  ijodi  yuzasidan  materialllar  toʻplash  mumkin.Mazkur 
metodda  ijod  mahsulini  yaratgan  jismoniy  shaxs  bevosita  ishtirok 
etmaydi.Tekshiriluvchi  bilan  tekshiruvchi(ob’yekt  bilan  sub’yekt)  oʻrtasida 
muloqot oʻrnatish uchun shaxsning psixikasi toʻgʻrisida sirtdan muayyan hukm 
va  xulosa  chiqaradi.Tekshiruvchi  (oʻqituvchi,  murabbiy,  psixolog)  ekspert) 
ekspert tariqasida shaxslar ijodiyotiga baho beradi, bunda mehnat mahsulining 
shakli,  mazmuni,  sifati,  orginalligi,  hajmi,  xususiyati  bilan  bir  keskin  tafovut 
qilishi  nazarda  tutiladi.Ijodiy  faoliyat  mahsullarini  tahlil  qilish  orqali  har  xil 
yoshdagi va kasbdagi odamlarning psixik xususiyatlari toʻgʻrisida ma’lumotlar 
toʻplash mumkin. Lekin, ulardagi ruhiy oʻzgarishlar, kamol topish va bularning 
kechishini ifodalovchi materiallar yigʻish uchun bu metod yetarli emas.  
Test  metodi.Test  tushunchasi  inglizcha  sinash,  tekshirish,  demakdir. 
Shaxsning aqliy oʻsishini, qobiliyatini tekshirishda qoʻllaniladigan qisqa standart 
masala,  topshiriq,  misol,  jumboqlar  test  deb  ataladi.Test  ayniqsa  insonning 
qanday  kasbni  egallashi  mumkinligini  kasbga  yaroqligi  (moyilligi)  yoki 
yaroqsizligini,  iste’dodlilar  yoki  aqli  zaiflarni  aniqlashda,  odamlarni  muayyan 
oʻlchovlarga  binoan  saralashda  keng  qoʻllaniladi.Ushbu  metodning  qiymati 
tajribaning  ilmiylik  darajasiga,  tekshiriluvchining  mahoratiga  va  qiziqishiga, 

---

60 
 
yigʻilgan psixologik ma’lumotlarning xolisligi va ularni ilmiy tahlil qila bilishga 
bogʻliqdir.
1