Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
 
 
                                                 
1
 T. Melchert. Fondations of Professional psychology. 2011. 12-bet. 
 

---

48 
 
1.3.2. Metodlarning klassifikatsiyasi 
Kuzatish  metodi 
Psixologiyada  kuzatish  odamning  psixik  hayotini  oʻrganish  metodi 
sifatida keng suratda qoʻllaniladi. 
Kuzatishning  texnologiyasi  takomillashdi,  uning  yangi  shakllari, 
vositalari,  usullari  paydo  boʻldi,  xolisonalik  (ob’yektivlik)  darajasi  ortdi, 
ishonchliligini  ifodalovchi  mezonlar,  oʻlchovlar  yaratildi.  Buning  natijasida 
kuzatish psixologiya fanining universal tadqiqot metodlari qatoriga kirib, uning 
barcha  sohalarida  qoʻllanilmoqda,  ayniqsa  tadbiqiyligi  imkoniyatining 
yuksakligi,  statistik  hisoblashga  beriluvchanligi  xususiyati  bilan  boshqa 
metodlardan  ajralib  turadi.  Yuqoridagi  mulohazalardan  kelib  chiqqan  holda 
uning  yoritilmay    qolib  ketgan  jihatlari,  tarkiblari,  yordamchi  jabhalari 
yuzasidan mulohaza yuritamiz. 
Kuzatish metodining texnologiyasi quyidagilardan tashkil topadi: 
-  voqelik  (atrof  –  muhit,  inson  shaxsi)  ni  kuzatish  oqimini  muayyan 
qismlarga,  yoʻnalishlarga  ajratish  (nemischa  –  lotincha  “kvantifikatsiyalash”, 
ya’ni eng zarur, birinchi darajali jihatlarini saralash); 
-  kuzatishning koʻlami (xajmi), xususiyati va  oʻziga xosligini aniqlash, 
ya’ni uning nimalarga qaratilganligini belgilab olish; 
-  kuzatish  jarayonida    barcha  holat,  hodisa,  alomat  va  tashqi  qiyofa, 
koʻrinishning oʻziga xosligini qayd qilish (ularni yozma nutqda ifodalash, ya’ni 
fransuzcha – lotincha “fiksatsiyalash”); 
-  kuzatish  davomida  toʻplangan  omillar,  ma’lumotlar,  natijalarni 
matematik statistik metodlar yordami bilan hisoblab chiqish va miqdoriy tahlil 
yakunlari boʻyicha psixologik sifat talqinini amalga oshirish. 
Psixologik  kuzatish  olib  borishdan  koʻzlangan  maqsad  mana  bulardan 
iborat: 
-  kuzatiluvchi  vaziyat,  holat  va  ob’yektni  maqsadga  muvofiq  tanlash, 
uning oqilona ekanligiga ishonch hosil qilish; 
-  kuzatishning  dasturini  ishlab  chiqish,  uni  amaliyotga  tatbiq  qilish, 
sxematik ifodalashni yaratish, yigʻilgan natijalarni chizma asosida aks ettirish. 
Kuzatishning ob’yekti va predmeti quyidagi tuzilishga ega: 

---

49 
 
-  kuzatishning  ob’yekti  –  inson,  guruh,  jamoa  va  shaxslararo 
munosabatlar,  emotsional  –  hissiy  kechinmalar,  xayvonot  olami,  shaxsning 
faoliyati, ijodiyoti, muomalasi kabilarni oʻrganishdan iboratdir; 
-  kuzatishning  predmeti  –  insonning  xilma  xil  holati,  jarayoni, 
harakatining  kuchi,  jadalligi,  uzluksizligi,  dinamikasi,  oʻziga  xosligi,  uning 
hamkorlikdagi  harakati,  undagi  onglilik,  ongsizlik,  ongosti  holatlarining 
kechishi,  faoliyat  va  muomala  kabilarni  eksteriorizatsiyalashdan  tashkil 
topgandir; 
-  amaliy va gnostik holatlar; nutq aktlari: ma’nosi, mazmuni, mohiyati, 
yoʻnalishi,  chastotasi,  ritmikasi,  tempi,  amplitudasi,  davomiyligi,  intensivligi, 
ekspressivligi, uning  leksikasi, grammatikasi, fonetikasi, lingvistik qurilishi va 
boshqalar; 
-  noverbal  nutq  ifodasi:  mimika,  pantomimika  va  vokal  mimikasi 
(musiqa ma’nosini tana a’zolari orqpli ifodalash); 
-  vegetativ  reaksiyalarning  koʻrinishi:  rangning  qizarish,  oqarishi, 
terlash, nafas olishning tezlashuvi, sekinlashuvi va qiyinlashuvi. 
Kuzatishning bosqichma – bosqichliligi, tadrijiyligi (ierarxiyasi) tarkiblari 
quyidagilardan tashkil topadi: 
-  kuzatishning maqsadi, vazifalari, dasturi, qaydnomasi: bunda umumiy 
talablarga rioya qilish, kundalik, texnika vositalari (faktik holatlar), natijalarning 
tahlili, talqini va gʻoyalarni ilgari surish. 
Kuzatishni  ifodalash  uslublari:  tajribalarda  toʻplangan  ma’lumotlarni 
alomat,  belgi  va  simvolika    orqali  aks  ettirish  (piktogramma,  chizgi,  jadval, 
anogramma)  va  turli  shakl,  xususiyatli  bayonnomalar,  qaydnomalar  yuzaga 
keltirish. 
Psixologiya fanida kuzatishning quyidagi turlaridan foydalaniladi: izchil, 
epizodli, dala sharoitli, laboratoriyaviy – sun’iy, tabiiy, xronologiyali, davriy, bir 
martali kabilar. 
Insonning  mehnat  faoliyatini  kuzatishda  quyidagi  vositalarni  qoʻllash 
maqsadga muvofiq: 
-  F.  Gilbertning  “Ish  kuni  fotografiyasi”  metodikasi  (rasmlarda 
ifodalangan ishchining harakatini kuzatish, koʻzdan kechirish orqali ularni tahlil 

---

50 
 
qilish (sa’i – harakatlar boʻyicha tizim vujudga keltirish, ulardagi oʻzgarishlarga 
binoan muayyan ketma – ketlikda joylashtirish); 
-  A.K.  Gostevning  xronokartasi    (ikki  yoki  uch  marta  yarim  soatdan 
smenada va smenadan keyin tekshiruv oʻtkazish); 
-  Talabalarda  dars  boshida,  oʻrtasida  va  oxirida  yoki  boshqa 
vaziyatlarda: yordamchi yumush bilan shugʻullanish holati, dam olish, uyqu va 
shu kabilar. 
Kuzatish  metodining  bir  necha  xil  shakllari  mavjud  boʻlib,  vazifalariga 
qarab  ularning  har  biridan  foydalanish  mumkin:  aralishib  yashirin  kuzatish, 
kuzatiluvchining  psixologik  portretini  yaratish,  aralashib  oshkora  kuzatish 
(oʻsmirlarda  yuqori  natijalar  beradi),  hulq  –  atvor  portretini    tahlil  qilish  va 
hokazo. 
Kuzatilgan  ob’yektni  qayd  qilishning  turlari  va  vositalari  mavjuddir: 
kundaliklar,  foto,  video,  kinoapparatlarning  mahsullari,  voqelikning  musavvir 
tomonidan  faktik  ifodalanishi,  ta’kidlovchi,  ta’birlovchi,  umumlashtiruvchi 
xususiyatlar majmuasi. 
Kuzatish  natijalarini  umumlashtirishda  ma’lumotlar  miqdor  va  sifat 
jihatidan  tahlil  qilinadi,  tajriba  yakunlari  boʻyicha  gʻoyalar,  umumlashmalar, 
xossalar,  qonuniyatlar  mexanizmlar,  holatlarining  ilmiy  psixologik  talqini 
amalga oshiriladi. 
Kuzatish yakunida toʻplangan ma’lumotlar ilmiy hisobot sifatida muayyan 
qoidalarga  asoslangan  holda  quyidagi  tartibda  joylashtiriladi:  kirish, 
metodikalarning  tasnifi,  natijalarning  bosqichma  –  bosqich  tahlili,  ularning 
muxokamasi,  izlanishlarning  xotimasi  va  xulosalari,  amaliy    xususiyatga  ega 
boʻlgan tavsiyalar, koʻrsatmalar berilishi, foydalaniladigan adabiyotlar roʻyhati 
va  nihoyat  ilovalar  (har  bir  qism  oʻziga  xos  yakunlangan,  tugallangan  ma’no 
anglatishi lozim).  Kuzatish  metodi  yordami  bilan  xatto  nizoli  (konfliktli) 
vaziyatlarni  kuzatish  ham  mumkin. Nizoli vaziyatlar  turli  –  tuman  boʻlishidan 
qat’i  nazar  kuzatish  jarayonida  ushbu  holatlarga  e’tibor  berish  zarur:  nizoning 
mohiyatiga kirish, nizoning kuchayishi va uning tashqi va ichki omillari, nizoni 
pasaytirishga  qaratilgan  ta’siroʻtkazuvchi    vositalardan  foydalanganlik,  nizo 

---

51 
 
yechimining  topilishi,  nizoli  vaziyat  bartaraf  qilingandan  keyin  sixologik 
holatning tasnifi. 
Kuzatish  jarayonida  R.  Beylzaning  interaksiya  metodikasini  (bahs  – 
munozara  jarayonida  oʻzaro  ta’sir  oʻtkazish  imkoniyatini  aniqlash  uchun) 
qoʻllash ijobiy natijalar beradi: 
-  umumiy muammo mohiyatiga guruh a’zolarini yoʻnaltirish; 
-  guruh a’zolari tomonidan muammoni echish yoʻllarini baholash; 
-  bahs (munozara, diskussiya) jarayonini nazorat qilish; 
-  umumiy fikrga kelish uchun guruhiy qaror qabul qilish; 
-  muammo  yechimiga  erishishdagi  guruh  a’zolarining  birdamligi  va 
hamjixatligi. 
Kuzatish yakunlari boʻyicha umumpsixologik xulosalar chiqarish, milliy, 
etnopsixologik, hududiy xususiyatlarni qat’iy ravishda sharxlash, yosh davrlari, 
jinsiy  xususiyatlariga  taalluqli  mulohazalar  bildirish  –  psixologik  bilimlarning 
boyishiga  olib  keladi.  Tajribalarda,  kuzatishlarda  toʻplangan    materiallar 
qiymatini  oshirish  uchun  vujudga  kelgan  barcha  omillarni  psixologik  tahlil 
qilish,  statistik  metodlardan  unumli  foydalanish    zarur,  toki  bu  mezonlar 
ma’lumotlarning ilmiylik darajasini yuksaltirishga xizmat qilsin. 
Kuzatish natijalarini miqdoriy tahlil qilishda statistik metodlarni quyidagi 
tartibda qoʻllash lozim: 
-  olingan natijalarni foizlar boʻyicha hisoblash chiqish; 
-  toʻplangan ma’lumotlarning oʻrtacha arifmetik qiymatini topish; 
-  son qatoridagi oʻrtacha kvadrat ogʻishni hisoblash (sigma); 
-  son qatoridagi miqdorlar tarqoqligini aniqlash (dispersiya); 
-  omillar oʻrtasidagi muayyan munosabatlar mavjudligini (korrelyatsion) 
tahlil qilish; 
-  ma’lumotlar,  metodikalar  ishonchlilik  darajasini  aniqlash  uchun 
Styudent mezonidan foydalanish lozim. 
Kuzatish  metodining  oʻziga  xos  xususiyati  shuki,  odamning  tashqi 
koʻrinishi  (ish-harakatlari,  qanday  soʻzlashishi,  kishilar  bilan  boʻlgan 
munosabati, psixik holati va faoliyati) tabiiy hayot sharoitida oʻrganib boriladi. 

---

52 
 
 Psixologik  kuzatishning  maqsadi  boʻlishi  shart.  Psixologik  kuzatish 
muayyan reja yoki dastur asosida olib boriladi. Odatda psixologik kuzatuv uzoq 
vaqtni  talab  qiladi.  Kuzatish  qancha  uzoq  davom  etsa,  kuzatuvchi  shuncha 
koʻproq  dalillar  toʻplashi,  uning  psixologik  xulosalari  chuqur  va  ishonchliroq 
boʻladi. 
 Psixik  hodisalar  hayotda,  ya’ni  tabiiy  sharoitda,  odamning  turli-tuman 
faoliyatida  qanday  koʻrinishda  voqe  boʻlsa,  oʻsha  koʻrinishda  kuzatish 
metodining yordami bilan oʻrganiladi.