Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
2.2.3. Ta’lim oluvchilarning diqqatiga psixologik tavsif 
Oʻqituvchi, 
ta’lim 
oluvchilarni 
bilimlarni 
bosqichma-bosqich 
oʻzlashtirishni,  ularning  koʻnikma  va  malakalarini  shakllantirishlarini  oʻqitish 
jarayonida amalga oshiradi. Bilim psixologik nuqtai nazardan-bu inson ongida 
ob’yektiv  olam,  uning  tasviriy  obrazlari,  tushuncha  va  ular  shakllarining  aks 
ettirilishidir.  Pedagogik  bilimlarni  oʻzaro  bogʻliq  faktlar,  tushunchalar  tizimi, 
nazariy  munosabat,  formulalar,  qonunlar  va  ilmiy  nazariyalar  sifatida 
aniqlanadi.  Bilimlarni  oʻzlashtirish  oʻqituvchi  tomonidan  ta’lim  faoliyatini 
tashkil etishdir, psixologik bilish jarayonlari birinchi navbatda, xotira, tafakkur, 
tasavvur  va  hayolga  tayanadi.  Shundan  koʻrinib  turibdiki,  ta’lim  jarayoniga 
bilishning  barcha  uch  darajasi  taalluqlidir:  hissiy  idrok,  mavhum    tafakkur  va 
amaliyot. Bu yerda bilimlarni oʻzlashtirishning asosiy bosqichi sifatida namoyon 
boʻladi: a) oʻquv materialini idrok etish (vizual  va eshittirish orqali) shu bilan 
birga, oʻqituvchilar tomonidan turli xil koʻrgazma qurollar-predmetlar, tasviriy, 
soʻz-obrazli  va  amaliy  tasvirlar  hisobiga  chuqur  idrok  etishga  erishiladi;  b) 
oʻquv  materialini  anglash  (olingan  ma’lumotlarni  qayta  ishlash).  Bu  jarayon 
oʻqituvchi tomonidan uch bosqichda amalga oshiriladi: oldingi oʻquv materialini 
mantiqiy  bogʻlashni  ta’minlovchi  yangi  ma’lumotlarni  aniqlash  tizimi; 
noma’lum  oʻquv  materiallarini  oʻzlashtirilgan,  ma’lum  materiallar  bilan 
bogʻlash;  oʻrganilayotgan  materialda  predmetlararo,  ichki  predmetlararo  va 

---

112 
 
mavzulararo  aloqalar  oʻrnatish:  v)  oʻquv  materialini  esda  olib  qolish.  (qayta 
ishlangan ma’lumotlarni xotirada saqlash). Oʻqitilayotgan har bir mavzu va fan 
yuzasidan  oʻqituvchining  didaktik  savodxonlik  ustanovkasidan  muvafaqqiyatli 
oʻtadi.  Buning  uchun  oʻqituvchi  ta’lim  olayotganlarning  bilish  faoliyatini 
quyidagi  yoʻllar  orqali  uzluksiz  faollashtirib  boradi:  oʻquv  materialini  eslab 
qolishning  qiyosiy  yoʻnalishi  (tovush  pardasini  oʻzgartirish,  darajasini 
pasaytirish,  maxsus  iboralar  ishlatish;  bu  juda  muhim;  bu  sizlarga  amaliyotda 
kerak boʻladi; buni mustahkam esda olib qolish); mazkur mavzuga, predmetga 
aloqador  boʻlgan  yorqin  misollar,  dalillar,  chuqur  ilmiy  asoslangan  amaliy 
harakatlarni  tanlash  hisobiga  qiziqishlar  singdiriladi.  Natijada,  ta’lim 
olayotganlar  amaliyotda  sinalgan,  faoliyatda  natijalarga  erishish,  tushunchalar 
mohiyatini  tushunish  aniq  bilimlarni  oʻzlashtirishga  erishiladi.      g)  bilimlarni 
mustaqkamlash.  Bu  bilimlarni  oʻzlashtirishning  soʻnggi  bosqichi  boʻlib,  unda 
oʻqituvchi  ta’lim  olayotganlarning  egallagan  bilimlarini  amaliyotda  ishlatishni 
oʻrgatadilar,  talabalarda  koʻnikma  va  malakalarni  shakllantirishni  tashkil 
etadilar.  Malakali  psixologlarning  fikriga  koʻra,  analogik  sharoitlarda  bir 
operatsiyani  bir  necha  marotaba  takrorlash  yoʻli  bilan  hosil  qilingan, 
avtomatlashtirilgan  ongli  harakatlar  komponenti  hisoblanadi.  Oʻqituvchi 
malakani qayta ishlash uchun mashgʻulotlarda turli usullarni qoʻllaydi. Ulardan 
asosiysi  mashqlar  hisoblanadi.  Malakaning  ichki  koʻrinishini  bir-  biri  bilan 
chambarchas  bogʻlangan  fiziologik  va  psixik  jarayonlar,  ya’ni  malakali 
mutaxassis  tez,  aniq  va  erkin  harakatlar  bajarishda  tashqi  tomondan  namoyon 
boʻladi. Malakalar ikki – oddiy va murakkab koʻrinishda boʻladi. Malakani ichki 
koʻrinishdagi  bogʻliqlik  turlaridan  tashqari,  oddiy  malakalar  quyidagi 
koʻrinishlariga  ajratiladi.  hissiy  (sensor)  intelektual  (aqliy)  harakatli  (motor) 
Murakkab  malakalar  bir  necha  sodda  malakalardan  tashkil  topadi.  Koʻpgina 
malakalar  oʻzlashtirilgan  bilimlar  asosida  shakllanadi,  keyinchalik  esa  oddiy 
uquvlarni qoʻllash orqali erishiladi. Uquvlar psixologlarning fikriga koʻra ruhiy 
ta’lim  boʻlib,  amaliy  vazifalarni  hal  etishda  bilimlardan  toʻgʻri  foydalanish  va 
ularni umumlashtirish harakatlari bilan ifodalanadi. 
Pedagogik  nuqtai  nazardan  oʻquv  egallangan  bilimlar  asosida  turli 
sharoitlarda  oqilona  usullardan  foydalanib,  sifatli  va  muvaffaqiyatli  harakat 

---

113 
 
qilishni ifodalaydi. Ta’lim jarayonida ta’lim olayotganlarda uquvlarning ikki – 
oddiy  va  murakkab  koʻrinishi  shakllanadi.  Oddiy  uquvlar  muayyan 
operatsiyalarni bajarishda toʻgʻridan  -toʻgʻri bilimlardan  foydalanishni  nazarda 
tutadi,  masalan:  uskunalarni  ketma-ket  ishlashini  oʻzgartirish,  qurolni 
boʻlaklarga boʻlish va yigʻishning oddiy harakatlarini bajarish uquvi. Murakkab 
uquvlar turli shakldagi oʻzgaruvchan vaziyatlarda ijodiy va eng maqbul bilim va 
koʻnikmalardan  foydalanishni  talab  etadi.  Murakkab  uquv  sifatida  operativ 
vaziyatni  baholash  va  boshqaruv  qarorlari  qabul  qilishda  namoyon  boʻladi. 
Shunday qilib, ta’lim beruvchi mutaxassislarni tayyorlash, tinglovchilarni yuqori 
pogʻonalarga  yetaklaydi:  bilimsizlikdan-bilimga,  bilmagandan-bilishga.  Bir 
vaqtning  oʻzida  har  bir  ta’lim  beruvchi  ta’lim  olayotganlarga  ta’sir  etish 
jarayonida  ichki  ishlar  organ  xodimlariga  xos  boʻlgan  ijobiy  sifatlar  va  zarur 
kasbiy  ishga  oid  sifatlarni  shakllantiradi.  Ta’lim  beruvchilarga  ta’lim 
olayotganlarning  oʻzlari  mustaqil  bilimlarni  egallash,  oʻz-oʻzini  tarbiyalash 
boʻyicha katta yordam beradilar. 
Ta’lim olayotganlar diqqatiga psixologik tavsif. Ta’lim oʻqiyotganlarning 
oʻqituvchi rahbarligi ostida malaka va koʻnikma hosil qilish, mustaqil bilimlarni 
egallashga  qaratilgan  tizimli  faoliyatidir.  Diqqat  -  kishi  faoliyatining  barcha 
turlari, eng avvalo mehnat va oʻquv faoliyati samaradorligining muhim va zarur 
shartidir.  Buyuk  rus  pedagogi  K.D.Ushinskiy  ―  “Diqqat  aynan  shunday  bir 
eshikki,  jamiki  narsalarning  barchasi  tashqi  olamdan  kishi  qalbiga  kirib 
keladigan shu eshik orqali kiradi‖. – deb yozgan edi. Diqqat bilish jarayonlaridan 
farqli  oʻlaroq,  oʻzining  alohida  mazmuniga  ega  emas,  u  barcha  bilish 
jarayonlarining  joʻshqin  jihatidir.    Diqqat  individning  hissiy,  aqliy  yoki 
harakatlantiruvchi  faolligi  darajasining  oshirilishini  taqozo  etadigan  tarzda 
ongning yoʻnaltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir”. Diqqat-sezgi, xotira, 
tafakkur harakat jarayonlarida namoyon boʻlishi mumkin. Shu sababli, diqqatni 
biror narsa yoki ob’yektga qaratishga (idrok etiladigan buyum, xotira, tafakkur, 
harakat tasavvurlari) bogʻliq namoyon boʻlishining quyidagi: sensor (perseptiv) 
aqliy, harakatlantiruvchi shakllarini ajratib koʻrsatadilar. Hozirgi vaqtda sensor 
(koʻrish  va  eshitish)  diqqati  koʻproq  oʻrganilgan.  Hosil  boʻlish  xususiyati  va 
amal  qilish  usullariga  koʻra  diqqatning  quyidagi:  ixtiyorsiz  diqqat  ixtiyoriy 

---

114 
 
diqqat  ixtiyoriy  diqqatdan  keyingi  diqqat  turlari  mavjud.  Ixtiyorsiz  diqqat  – 
kishining anglashilgan niyatlari va maqsadlaridan mustasno tarzda hosil boʻladi 
va  qoʻllab-quvvatlanadi.  Ixtiyorsiz  diqqatning  paydo  boʻlishi  jismoniy, 
psixofiziologik  va  psixik  omillar  bilan  belgilanadi.  Diqqatni  kuchli 
qoʻzgʻatuvchilar  baland  ovoz,  yorqin  nur  va  boʻyoq,  kuchli  hid  jalb  etadi. 
Individning  ehtiyojlariga  muvofiq  keladigan  va  uning  uchun  ahamiyatga  ega 
boʻlgan  qoʻzgʻatuvchilar  ixtiyorsiz  diqqatni  qoʻzgʻaydi.  Ixtiyorsiz  diqqatda 
bevosita  qiziqishning  roli  benihoya  kattadir,  shuningdek  shaxsning  umumiy 
yoʻnalganligiga  ham  bogʻliqdir.  Ixtiyoriy  ongli  ravishda  boshqariladigan  va 
tartibga solinadigan diqqat e’tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida 
hosil  boʻladi.  Ixtiyoriy  diqqatning  oliy  turi  mehnat  jarayonida  tarkib  topadi. 
Ixtiyoriy  diqqatning  vazifasi  psixik  jarayonlarning  kechishini  boshqarib 
turishdan  iboratdir.  Ixtiyoriy  diqqatdan  keyingi  diqqatni  alohida  koʻrsatish 
mumkin. Bu  tushunchani fanga  psixolog olim  N.F.Dobrinin  kiritgan. Ixtiyoriy 
diqqatdan keyingi diqqat biror narsaga uzoq vaqt davomida juda ham barqaror 
qaratilishi  bilan  belgilanadi,  koʻproq  yuqori  darajadagi  jadal  va  unumli  aqliy 
faoliyatni, barcha turdagi mehnatning yuksak unumdorligini asosli ravishda ana 
shunday  diqqat  turi  bilan  bogʻliq  deb  hisoblaydilar.  Tevarak-  atrof  bogʻliq 
tovushlar  va  ranglar,  xidlar  va  harorat,  miqdor  va  oʻlchamlar  hamda  koʻplab 
boshqa  narsalar  toʻgʻrisida  biz  sezgi 
organlari tufayli bilamiz.  Kishi  vujudi  sezgi 
a’zolari  yordamida  sezgilar  shaklida  tashqi 
va ichki muhitning holati haqida rang-barang 
ahborot olib turadi.  
Ta’lim 
jarayonida 
ta’lim 
olayotganlarning har birida individual psixik 
jarayonlar,  ya’ni  idrok,  diqqat,  xotira, 
tasavvur,  hayol  va  tafakkur  namoyon 
boʻladi.  Ular  ta’lim  olayotganlarning 
bilimlarni 
oʻzlashtirish 
faolligini 
aniqlaydilar.  Shu  bilan birga  samarali bilish 
faoliyati  bilimlarni  oʻzlashtirish  jarayoni  bilan  kasbiy  tafakkurning 

---

115 
 
shakllanishini  yaqinlashtiradi.  Ta’lim  olayotganlarni  tarbiyalash  aqliy 
rivojlanish  bilan  uzluksiz  bogʻliqdir,  unga  mutaxassis  faoliyatini  oʻziga  xos 
xususiyatlarini  rivojlantirish,  uning  kasbiy  qobiliyati,  tadbirkorlik  sifatlari  va 
boshqaruvchanligi,  ijodiy  iqtidori  va  qiziqishlarini  oʻstirish  orqali  amalga 
oshiriladi.  Ta’lim  olayotganlarning  oʻquv  materialini  uzluksiz,  sidqidildan  va 
astoydil  oʻzlashtirilishi  natijasida  mehnatga,  bilimga  chanqoqlik,  irodaviy 
sifatlarni  muntazam  ravishda  shakllantirish,  oʻziga  nisbatan  talabchanlik  va 
boshqaruvchilik  koʻnikmalarini  shakllantirish  orqali  erishiladi.  Biroq  bunday 
tarbiyaviy  samaraga  oʻqishni  yuqori  darajada  tashkil  etish  va  baho  qoʻyishda 
odillikka  asoslanish  hamda  talabchanlik  orqali  erishiladi.  Xotira  va  shaxs 
tajribasining boyligi. Odam koʻrgan, his qilgan va eshitgan narsalarining juda oz 
miqdorinigina  eslab qola oladi. Ma‘lum  boʻlishicha,  bir vaqtning  oʻzida odam 
ongida 7 tadan ortiq belgiga ega boʻlgan ma‘lumotning qolishi qiyin ekan ekan. 
Bu  ettita  soʻz,  son,  belgi,  narsaning  shakli  boʻlishi  mumkin.  Agar  telefon 
raqamlari  8  ta  belgili  boʻlganda,  uni  yodda  saqlash  ancha  qiyin  boʻlarkan. 
Demak,  ongning  tanlovchanligi  va  ma‘lumotlarni  saralab,  terib  ishlatishi  yana 
bir  psixik  jarayonni  -  xotirani  bilishimiz 
lozimligini  bildiradi.  X  o  t  i  r  a  -  bu 
tajribamizga aloqador har qanday ma’lumotni 
eslab  qolish,  esda  saqlash,  esga  tushirish  va 
unutish  bilan  bogʻliq  murakkab  jarayondir. 
Xotira  har  qanday  tajribamizga  aloqador 
ma’lumotlarning  ongimizdagi  aksidir.  Inson 
his  qilgan  barcha  narsa  va  hodisalar  izsiz 
yoqolmaydi. Ular ma‘ulm  miqdorda xotirada 
saqlab  qolinadi,  ustahkamlashib  va  kerak 
boʻlganda  qayta  esga  tushiriladi.  Esda  olib 
qolish,  esga  tushirish  va  unitishga  namoyon  boʻladigan  aqliy  faoliyat  xotira 
deyiladi.  Xotirani  tajriba  asosida  psixologiya  fanida  tadqiq  etish  XIX  asrning 
80-  yillariga  toʻgʻri  keladi.  1885  yilda  nemis  psixologik  Ebbingaus  xotirlab 
qolish  jarayonlari  haqida  kitobni  yaratadi.  Xotira  jarayonining  asoslari  uch 
yoʻnalishda  oʻrganilgan:  psixologik,  neyrofiziologik,  bioximik.  Xotira 

---

116 
 
jarayonlariga esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unitish jarayonlari 
kiradi.  Esda  olib  qolish  qabul  qilinayotgan  predmet  va  hodisalarni  tasavvurlar 
sifatida  qabul  qilishdir.  Esda  olib  qolish  –  xotira,  materiali  boʻlib,  qayta  esga 
tushirish xotira mazmunidir. Esda olib qolish mexanik va mantiqiy, ixtiyoriy va 
ixtiyorsiz boʻladi. Mexanik esda olib qolish tashqi bogʻlanishlar orqali xotirlab 
qolish  bilan  bogʻliqdir.  Mantiqiy  esda  olib  qolish  ichki  ma‘noga  ega  boʻlgan 
bogʻlanishlarni  xotiralashdir.  Ixtiyorsiz  xotira  oldindan  maqsad  qoʻyilmagan, 
material  tanlanmagan  holda  yuz  beradi.  Ixtiyoriy  xotira  maqsad  qoʻyilib, 
material  tanlangan  holda  amalga  oshiriladi.  Maxsus  usullar-  bu  aktiv  (qayta 
gavdalantirish) va passiv (bitta materialni qayta idrok etish). Xotira jarayonida 
vaqtning  ahamiyati  katta.  U  uzluksiz  va  taqsimlangan  boʻladi.  Vaqtning 
taqsimlanishi  M.N.Shardakovning  tadqiqotlarida  oʻz  aksini  topgan.  Xotirada 
materialni taqsimlash ham katta ahamiyatga ega. Kichik material yaxlitligicha, 
katta  material  esa  boʻlingan  holda  xotirada  olib  qolinishi  yoki  unda  qoʻshma 
usulni qoʻllash samaralidir (oʻqish, anglash, qismlarga boʻlib yodlash). Esda olib 
qolinayotgan materialga shaxsiy munosabat – bu shaxsiy yoʻllanma boʻlib, har 
bir  odamda  oʻziga  xos  holda  namoyon  boʻladi.  Esda  olib  qolingan  materialni 
saqlash – xotira jarayoni boʻlib, unda ong harakati yuzaga keladi. Xotirada inson 
tomonidan qabul qilingan barcha narsa qoladi va ma‘lum miqdori esdan chiqadi. 
Qayta  esga  tushirish  –  esda  olib  qolingan  materialni  aktuallashtirish  boʻlib,  u 
uzoq  muddatli  xotiradan  operativ  xotiraga  oʻtadi.  Esga  tushirish  tanish  yoki 
xotiralash, ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz boʻlishi mumkin. Tanish- bu qayta koʻrganda 
esga  tushirish  boʻlib,  u  qayta  ob’yektni  idrok  etish  natijasida  yuzaga  keladi. 
Xotiralash – qayta idrok etishsiz esga tushirishdir. Esdan chiqarish - qayta esga 
tushirishdagi qiyinchiliklar boʻilb, u ta‘sir izlarni yoʻqotish natijasida yuz beradi. 
Esdan chiqarish toʻla. Qisman, uzoq muddatli va qisqa muddatli boʻadi. Esdan 
chiqarishda  tormozlanish  yuzaga  kelishi  mumkin.  Tormozlanish  ikki  hilda: 
retroaktiv  (qayta  ta‟sir  etuvchi)  –  vaqt  bogʻliqligini  yuzaga  kelishi  tufayli 
xotirada  tormozlanish  yuzaga  keladi.  (masalan,  tarix  darsidan  soʻng  adabiyot 
darst  ta‘sirida)  Proaktiv  tormozlanish  –  oldingi  faoliyatni  keyingi  yod  olish 
jarayoniga salbiy ta‘sir koʻrsatishi. Xotira turlari. Psixik faollikga koʻra xotira 
ixtiyoriy  va  ixtiyorsiz  boʻlishi  mumkin.  Faoliyat  maqsadiga  koʻra  –  harakat, 

---

117 
 
emotsional,  obraz  va  soʻz  –mantiq  xotiraga  ajratiladi.  Muddatiga  koʻra  uzoq 
muddatli, qisqa muddatli va operativ xotira turlariga boʻlinadi. Ixtiyorsiz xotira 
esda  olib  qolish  va  esda  saqlash  oraligʻida  biror  bir  maqsadsiz  yuz  berishi 
bogʻliq  xotiradir.  Ixtiyorsiz  xotira-  maqsad  qoʻyiladi,  material  tanlanadi  va 
maxsus  usullar  asosida  xotirada  saqlanib  qolinadi.  Harakat  xotira  –  esda  olib 
qolish,  esda  saqlash  va  esga  tushirishlar  harakat  bilan  bogʻliq  boʻladi.  “Oltin 
qoʻllar”  yaxshi  xotira  misolidir.  Emotsional  xotira-  his  tuygʻuga  asoslangan 
xotiradir.  (Masalan,  u  ma‘ruza  qilayotganda  undash,  qoʻrquv,  ishonchsizlikni 
eslab  qoladi.)  Obraz  xotira  –  tasavvurlar,  tabiat  hayotiga  bogʻlangan  xotira. 
Masalan,  rus  rassomi  N.N.Ge  Petr  1  ning  saroyiga  borib,  bir  koʻrishdayoq 
xonaning  barcha  koʻrinishlarini  esda  saqlab 
qolgan. Eydetik xotiraga (yunon. Eidos –obraz, 
tur)ega boʻlgan kishilar kam uchraydi. Bu xotira 
turida  idrok  qilingan  obrazlar  aniq  va  ravshan 
boʻlib saqlanadi.  mantiq xotira – xotira asosida 
fikrlar, soʻzlar, tushunchalar yotadi. (pedagogik 
faoliyatning  asosiy  xotira  turi).  Qisqa  muddatli 
xotira  –  juda  qisqa  esga  olib  qolish  va  esga 
tushirish  bilan  bogʻliq  xotira.  Uzoq  muddatli 
xotira turli ma‘lumotlarni inson tomonidan uzoq 
muddatga saqlanishida ifodalanadi. U juda koʻp 
qaytarish va esga tushirish evaziga yuzaga keladi. Operativ xotira- uzoq muddat 
xotirada saqlanib zarur vaqtda esga tushirish bilan bogʻliq boʻlgan xotira turidir. 
(masalan,  matematik  misollarni  echishda,  operativ  xotiraning  roli  juda  katta) 
Genetik xotira turi mavjud boʻlib, u genotip bilan shartlashgan boʻlib, avloddan-
avlodga  oʻtadi.  Xotiraning  individual  xususiyatlari  Psixologiyada  xotiraning 
quyidagi  individual  turlari  ajratiladi  –  ko„rish,  eshitish,  motor  va  aralash.  1) 
koʻrish turi – koʻrish orqali materialni tez eslab qolish. 2) Eshitish turi- eshitish 
orqali materialni yaxshi esda olib qolish. 3) Motor turi- odamni qayta takrorlash 
yoki yozib orqali esda olib qolishidir. 4) Aralash turi  – bunda koʻrish eshitish, 
koʻrish-motor,  eshitish  motor  turlari  haqida  gapirish  mumkin.  Hayol  –ong 
faoliyati  boʻlib,  mavjud  tasavvurlar  orqali  yangi,  hayotida  mavjud  boʻlmagan 

---

118 
 
obrazlar,  ob’yektlarni  yaratishdir.Hayolning  funksiyasi  –  oʻtgan  tajriba 
natijalarni qaytma ishlashdir. Hech narsasiz hayol mavjud boʻlishi va yaratilishi 
mumkin  emas,  ushbu  tasavvurlar  xotira  tasavvurlaridan  farq  qiladi  va  hayol 
tasavvurlari  deb  ataladi.  Agglyutinatsiya  –  bir  necha  predmetlarni  qismlarini 
alohida bir yagona obrazda birlashtirish (yopishtirish)dir. Akksentrlashtirish – u 
yoki  bu  xususiyatlarga  urgʻu  berish  orqali  yangi  obrazlarni  yaratish.  Masalan, 
Bahodirlar,  liliputlar,  Gulliver  obrazlari  bunga  misol  boʻla  oladi. 
Sxemalashtirish –biror bir obrazlarni tasvirlashda umumiy bosh xususiyatlarga 
toʻxtalish. Tushlar - uyquga yuzaga keladigan ixtiyorsiz obrazlar boʻlib, ular tez 
unutilishi  yoki  uzoq  muddati  saqlanishi  mumkin.  Reeproduktiv  hayolda  aniq 
real vazifani amalga oshirish maqsad qilib quyiladi, unda fantaziya elementlari 
mavjud  boʻladi.  Bunday  hayol  xotira  yoki  idrokka  oʻxshab  ketadi.  Masalan, 
Amir  Temur  yurishlari,  badiiy  adabiyotda  tabiat  manzaralarning  ifodalanishi 
shular jumlasiga kiradi. Produktiv (ijodiy)  hayol- bizning tajribamizda mavjud 
boʻlmagan  obraz  va  ob’yektlarni  yaratish  bilan  bogʻliq  boʻlgan  hayol  turidir. 
Masalan,  ixtirochi,  yozuvchi  yangi  narsa  yaratadi.  Pedagogik  fikr  tarixi  va 
maktab amaliyotida oʻqituvchi mahorati masalalari oʻqituvchi kasbi sharafli va 
oʻziga xos murakkab boʻlib, pedagogik mahorat fani esa ilgʻor oʻqituvchilar va 
olimlarning amaliy va nazariy bilimlarining yigʻindisidir. Sharq pedagogikasi va 
pedagogik  mahorati  ming  yillik  tarixga  ega  boʻlib,  nazm  mulkining  sultoni 
A.Navoiy, A.Jomiy, Koshifiy va boshqalarning asarlarida nutq, notiqlik sa‘nati, 
madaniyati  haqida,  soʻz  va  uning  inson  ruhiyatiga  ta‘siri  haqida  juda  koʻp, 
qimmatli, durdona fikrlari mavjud.  
Inson  xotirasining  yaxshi  boʻlishi,  ya‘ni  his-kechinmalarimiz,  koʻrgan  - 
kechirganlarimizning mazmuni tolaroq miyamizda saqlanishi quyidagi omillarga 
bogʻliq:  -esda  saqlab  qolish  bilan  bogʻliq  harakatlarning  yakunlanganlik 
darajasiga;  -  shaxsning  oʻzi  shugʻullanayotgan  ishga  nechogʻlik  qiziqish 
bildirayotganligi  va  shu  ishga  moyilligiga;  -shaxsning  bevosita  faoliyat 
mazmuni  va  ahamiyatiga  munosabatining  qandayligiga;  -shaxsning  ayni 
paytdagi  kayfiyatiga;  -irodaviy  kuchi  va  intilishlariga.  Umuman,  xotiraning 
samaradorligi eslab qolishning koʻlami va tezligi, esda saqlashning davomiyligi, 
esga  tushirishning  aniqligi  bilan  bogʻlanadi.  Demak,  odamlar  ham  aynan  shu 

---

119 
 
sifatlarga  koʻra  ham  farqlanadilar:  -materialni  tezda  eslab  qoladiganlar;  -
materialni  uzoq  vaqt  esda  saqlaydiganlar;  -istagan  paytda  osonlik  bilan  esga 
tushiradiganlar. Ba‘zi odamlarning xotirasiga xos jihatlarni tugʻma deb atashadi. 
Toʻgʻri, oliy nerv tizimi, uning oʻziga xos ishlash xususiyatlari xotiraning oʻziga 
xos  individual  uslubini  belgilashi  mumkin.  Xotiraning  qonunlari  shaxs  oʻz 
xotirasini  yaxshilash  istagi  boʻlsa,  u  xolda  xotiraning  sakqiz  qonunini  eslab 
kuyishni taqlif etamiz: 1. Anglanganlik qonuni. Oddiy, lekin murakkab qonun, 
ya‘ni berilgan materialni qanchalik chuqur anglasak, shunchalik uni mustahkam 
xotirada  muhrlagan  boʻlamiz.  2.  Qiziqish  qonuni.  Anatol  Frans:  «Bilimlarni 
yaxshi  hazm  qilish  uchun  uni  ishtaha  bilan  yutish  kerak»  deganda,  albatta, 
materialga  jonli  qiziqish  bilan  munosabatda  boʻlishimiz,  va  uni  yaxshi 
koʻrishimiz  kerakligini  nazarda  tutgan.  3.  Ilgarigi  bilimlar  qonuni.  Ma‘lum 
mavzu  yuzasidan  bilimlar  qanchalik  koʻp  boʻlsa,  yangisini  esda  saqlab  qolish 
shunchalik  oson  boʻladi.  4.  Eslab  qolishga  tayyorlik  qonuni.  Biror  materialni 
eslab qolishdan avval, boʻlgusi aqliy ishga qanday hozirlik koʻrgan boʻlsangiz, 
shunga  mos  tarzda  eslab  qolasiz. 5. Assotsiatsiyalar  qonuni. Bu  qonun  haqida 
eramizdan  avval  Arastu  ham  yozgan  edi.  Qonunning  mohiyati  shundaki,  bir 
vaqtda  shakllangan  tasavvurlar  xotirada  ham  yonma-yon  boʻladi.  6.  Birin  - 
ketinlik  qonuni.  Harflarni  alfavitdagi  tartibida  yoddan  aytish  oson,  uni 
teskarisiga  aytish  qiyin  boʻlganidek,  xotirada  ham  ma‘lumotlarni  ma‘lum 
tartibda  joylashtirishga  va  kerak  boʻlganda,  tartib  bilan  birin-ketin  tiklash 
maqsadga  muvofiqdir.  7.  Kuchli  ta’ssurotlar  qonuni.  Eslab  qolinadigan  narsa 
toʻgʻrisidagi birinchi ta’ssurot qanchalik kuchli boʻlsa, unga aloqador obraz ham 
shunchalik  yorqin  boʻladi.  8.  Tormozlanish  qonuni.  Har  qanday  muayyan 
ma‘lumot oʻzidan oldingi ma‘lumotni tormozlaydi.  
Ta’lim atamasi koʻpgina ma’nolarga ega boʻlsa ham oʻqituvchi tomonidan 
foydalaniladigan  atama  uning  oʻquv  dasturiga,  oʻqishga,  shu  bilan  birga 
masalalariga,  tayyorgarligi  va  yetkazilishiga  munosabati  ta’kidlanadi.  Koʻrib 
chiqilayotgan  ikkita  asosiy  psixologik  ta’lim  istiqboli  –  bixiveriostik  va 
konstrutivistik  yoʻnalishlari  muhim  gʻoyalarni  oʻqituvchilarga  taklif  etgan. 
Bixevioristik nuqtai nazaridan ikkita asosiy ta’lim nazariyasi yoki ta’lim modeli 
ya’ni  mustahkamlash  javobgari  va  operant  mustahkamlash  muhim  ahamiyatga 

---

120 
 
ega.  Mustahkamlash  javobgari  qanday  qilib  avvalgi  neytral  assotsiatsiyalar 
talabalarda axamiyatli javob berishga chaqirish xuquqini qoʻlga kiritishi xaqida 
yoritiladi.  Operant  mustahkamlash  qanday  qilib  xulq-  atvor  uchun  oqibat  va 
signallar  tez-tez  qaytarilib  turadigan  xulqni  chaqirishi  yoritilgan.  Har  qanday 
vaziyatda  oʻqituvchining nuqtai nazaridan xulq-atvor  reaksiyalari yoqimli yoki 
yoqimsiz boʻlishi mumkin.  
Asosiy psixologik yoʻnalishlardan boshqa biri – konstruktivizm – odamlar 
tajribasi  bilan  va  faol  oʻzaro  faoliyati  yoʻli  orqali  bilimlarini  qurishi  haqida 
yoritadi.  Konstruktivizmning  psixologik  versiyasi  oʻquvchilarni  individual 
javoblari,  ularning  nimaga  moyilligini  tadqiq  qilish,  ularni  oʻzlashtirish  va 
moslashtirish yoʻllarini ta’kidlaydi. Konstruktivizmning ijtimoiy versiyasi ancha 
ekspert  boʻlib  qolgan  odamlar  oʻquvchilar  uchun  yangi  bilimlarni  qurish 
imkoniyatlarini  yaratish  mumkinlini  ta’kidlaydi.    Ijtimoiy  konstruktivizm 
oʻqituvchi  roliga  Blumning  ta’lim  maqsadlari  sistematikasiga  mos  keladigan 
oldindan  tayyorlangan  ta’limiy  rejalashtirishni  kiritishi  kerak,  shu  bilan  birga 
oʻqituvchilar  talabalarni  oʻz  shaxsiy  ta’lim  olishini  nazorat  qilishga  undash 
uchun metabilishni ragʻbatlantirishlari lozimligi haqida gapiradi.