Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

2.3.2. Bilimlarni oʻzlashtirish jarayoni va uning psixologik komponentlari 
Zamonaviy  ta’lim  majburiy  boʻlar  ekan,  oʻqituvchilar  oʻquvchilarning 
oʻqish  uchun  motivatsiya  hosil  qilishga  ishontirish    mas’uliyatini  oladilar. 
Qanday  qilib  boʻlsa  ham  oʻqituvchilar  oʻquvchilarning  qilishi  shart  boʻlgan 
ishlarini  xohlab  bajarishga  koʻndirishlari  shart.  Tushunish  va  oʻquvchilarning 
oʻqish  borasidagi  motivatsiyalariga  ta’sir  koʻrsatish  bu  oʻqituvchining  eng 
asosiy maqsadidir. Baxtimizga, koʻrib turganimizdek, oʻquvchilarning tanlovini, 
orzu-havasini va urinishlarini hurmat qilishni amalga oshirish uchun yoʻllar bor.  
Motivatsiyaning  oʻziga  oʻxshab  uning  nazariyalari  ham  turli-tumanlikka  toʻla. 
Farqlardagi tafovutlarni ajratish uchun, biz bu bobni 6 ta asosiy nazariya yoki 
motivlar  va  ularning  sabablariga  ajratdik.  Biz  mavzularni  xulq  oʻzgarish 
motivlari  (1),  maqsad  motivlari  (2),  qiziqish  motivlari  (3),  muvaffaqiyat 
motivlari (4), ishonch motivlari (5), iroda  motivlari (6) deb ataymiz. Biz yana 
bir mavzuni qolgan oltita nazariyadan kelib chiqqan umid – qadr nazariyasi deb 
ataymiz. 

---

123 
 
Botiniy  va  zohiriy  his-tuygʻularni  tenglashtirish  haqiqiy  his-tuygʻuni 
sezishni  buzishi  mumkin.  Qanday  qilib  oʻquvchi  biror  narsani  his  qilmasdan 
yoki biror hatti-harakat amalga oshirmasdan biror ish qilishi mumkin. Huddi biz 
tushuntirganimizdek, bu jiddiy savol oʻrganishning ahloq nazariyalaridan koʻra 
ilmiylikka asoslanadigan bir qancha motivatsiya modellariga ega. Biz keyinroq 
bu bobda bulardan bir qanchasini tushuntirib beramiz. Uni tushuntirishdan oldin, 
biz  sizni  harakterning  motivatsiyadagi  istiqbolining  foydalarini  oʻylashingiz 
uchun ruhlantiramiz. 
Ba’zida  ichki  motivatsiya  va  tashqi  ahloqni  farqlashni  oʻrganish  uchun 
oʻqituvchilarning  moddiy  ahvoli  cheklangan.  Albatta,  oʻqituvchilar 
motivatsiyaning ba’zi turlaridagi bir qancha farqlarni farqiga borishadi. Lekin, 
koʻplab oʻqitish talablari harakterning ma’nosini tushuntirib berishga ketadigan 
vaqtni cheklab qoʻyadi. Agar biror bir talaba muhokamalar davomida bir qancha 
savollar  soʻrasa,  misol  uchun,  qiz  yoki  oʻgʻilni  materialni  oʻzi  qiziqtiradimi, 
yoki oʻqituvchisi va sinfdoshlarining oldida oʻzini aqlli koʻrsatishni xohlaydimi? 
Sinfdagi  koʻp  oʻquvchilar  va  dars  jadvali  tufayli  oʻqituvchilar  uchun  bu 
ehtimolliklarni  muhokama  qilishga  vaqt  boʻlmasligi  mumkin.  Boshqa 
sabablardan, 
muammo 
oʻquvchi 
bilan 
boʻladigan 
muloqotning 
chegaralanganligida  boʻlmasligi  mumkin.  Faraz  qilaylik  oʻquvchi  hali  ham 
ingliz  tilini  oʻrganayotgan,  yoki  oʻqituvchi  uchun  notanish  boʻlgan  tegishli 
boʻlgan shaxs, yoki oʻqituvchi bilan bir umumiy tili boʻlmagan kimsa boʻlishi 
mumkin.  Shu  sababli  oʻquvchilarning  ichki 
motivatsiyasini  farqiga  borish  koʻp  vaqt  va 
malaka talab qiladi. 
Ta’lim  va  ta’lim  jarayonida  bolani 
rivojlanish  muammosi  psixologik  markaziy 
masalalardan  biridir.  Ta’lim  va  rivojlanish 
muammosiga  doir  qator  nazariyalar  ishlab 
chiqilgan  boʻlib,  ulardan  biri:  1.Aqliy  hatti-
harakatlar, bilimlar, malaka va koʻnikmalarni 
bosqichma-  bosqich  rivojlantirish  nazariyasi 
(P.Ya.Galperin).  

---

124 
 
 P.Ya.Galperin  nazariyasi  boʻyicha  bilimlarni  oʻzlashtirish  jarayoni