47
shakllantirgan Nikolas Jon Spikmen (1893-1943) muhim rol o‗ynadi. N. Speakmen
ingliz-amerika geosiyosatining klassiklariga mansub.
U Amerika siyosatida
realizm an'analarining asoschisi hisoblanadi.
H. Spikmen o‗zini Mexen geosiyosatining merosxo‗ri deb bilgan, ko‗p
jihatdan H. Makinderning fikri bilan o‗rtoqlashgan. N. Spikman konseptsiyasining
asosiy tezisi ―davlatning hokimiyat mavqeini saqlab qolish‖ edi, chunki bu urush
va faol tashqi siyosatga imkon beradigan kuchdir
1
. Analitik usul N. Spikmenning
geosiyosiy strategiyasining asosi bo‗ldi.
N. Spikmenning eng mashhur asarlari – ―Amerikaning jahon siyosatidagi
strategiyasi‖ (1942) va ―Dunyo geografiyasi‖ (1944).
Olim ushbu asarlarida
davlatning geosiyosiy qudratiga oid o‗nta asosiy mezonni ilgari suradi.
1. Hududning yuzasi.
2. Chegaralarning tabiati.
3. Aholining soni.
4. Minerallarning mavjudligi yoki yo‗qligi.
5. Iqtisodiy va texnologik rivojlanish.
6. Moliyaviy kuch.
7. Etnik bir xillik.
8. Ijtimoiy integratsiya darajasi.
9. Siyosiy barqarorlik.
10. Milliy g‗oya.
Agar davlat ushbu barcha fazilatlarga ega bo‗lsa, demak u geosiyosatda
mustaqil aktor sifatida harakat qilishga qodir. Ushbu sifatlari kam davlatlar bloklar
va ittifoqlarga kirishi va geosiyosiy himoyani izlashi zarur.
Yerni qalbi – Hartlendni geosiyosatning markazi deb hisoblagan
H.Makkinderdan farqli o‗laroq, N. Spikmen qirg‗oq hududlarining Yevroosiyo
kamarining asosini Rimland (chekka, yarim oy"), ya'ni yevropaning qirg‗oq
davlatlari, yaqin va o‗rta sharq, osiyo-tinch okeani
mintaqasini geosiyosatning
markazi deb bildi. N. Spikmenning geosiyosiy formulasi quyidagicha: «
Kimki
rimlandga hukmronlik qilsa yevroosiyoga hukmronlik qiladi, yevroosiyoga
hukmronlik qiladigan kishi dunyo taqdirini o„z qo„lida ushlab turadi
»
2
.
Geografiya, relef va tuproq bilan bog‗liqlik N. Spikmen
uchun katta qiziqish
uyg‗otmadi va u mumtoz geosiyosatchilardan shu bilan ajralib turadi. N.
Spikmenning asosiy geosiyosiy sxemasi X. Makinkerning modelidan farq qiladi.
Spikmen geosiyosatni samarali strategiyani ishlab chiqish vositasi va tahliliy usuli
sifatida ko‗rib chiqdi. Admiral A. Mexen singari, Speakmenda ham utilitar
1
Spykman N. America‘s Strategy in World Politics. N. Y., 1942. P. 41
2
America‘s Strategy in World Politics: The United States and the Balance of Power. N. Y. :Harcourt, Brace and
Company, 1942.
48
yondashuv, Qo‗shma Shtatlar dunyo hukmronligiga erishishi mumkin bo‗lgan aniq
formulani ishlab chiqishga intilish xarakterlidir.
N. Spikmen geosiyosatni AQSh dunyo hukmronligiga
erishishi mumkin
bo‗lgan vosita va analitik usul sifatida ko‗rib chiqdi. N. Spikmen jahon qudratining
uchta markazini aniqladi: 1)
shimoliy Amerikaning Atlantika sohillari
, 2
) yevropa
qirg„oqlari,
3)
uzoq sharq
. Uchta mintaqadan ham AQSh uchun eng muhimi, N.
Spikmenning so‗zlariga ko‗ra, yevropa qirg‗og‗i, chunki Amerika yevropa
sivilizatsiyasidan chiqqan. Prinsipial jihatdan N. Spikmen yangi narsa aytmadi. H.
Makkinder uchun qirg‗oq zonasi ham qit'ani boshqarishda muhim strategik
pozitsiya edi. Ammo Makinder
uni mustaqil shakllanish emas, balki faqat ikkita
impulsning to‗qnashuvi - quruqlik va dengiz deb hisoblagan.
N. Spikmenning roli shundaki, u urushdan keyingi dunyodagi muhim siyosiy
jarayonlarni - NATOning tuzilishi, yevropa davlatlari suverenitetining pasayishi,
AQShning sayyora gegemonligi va boshqalarni kutgan. Tarix N. Spikmenning
―O‗rta okean‖ - Atlantika ahamiyati haqidagi tezisining to‗g‗riligini isbotladi.
Shubhasiz, N. Spikmenning nazariyasi Qo‗shma Shtatlarning
urushdan keyingi
dunyoda yetakchi rolini tasdiqladi va XX-asrda Amerika dunyosi hukmronligining
kalitiga aylandi.
Urushdan keyingi davrda Amerika qudratiga o‗xshash pozitsiyani barcha
AQSh olimlari bo‗lishgan. Shunday qilib, tadqiqotchi G.Vigert Amerika o‗zining
kuchli dengiz floti va aviatsiyasi bilan Yevroosiyo qit'asining qirg‗oq zonalari
ustidan nazorat o‗rnatishi va butun dunyoni nazorat qilishi kerakligini ta'kidladi.
Garchi AQSh tadqiqotchilarining aksariyati nemis fashizmini qoralashgan bo‗lsa-
da, nemis geosiyosatidan kelib chiqib ular kuch, urush va qudratga ishonishdi.
Do'stlaringiz bilan baham: