Amerika geosiyosat maktabi.
Mashhur diplomat va geosiyosatchi Semyuel
Xantington 1996 yilda nashr etilgan. ―Sivilizatsiyalar to‗qnashuvi va dunyo
tartibini qayta qurish‖ asarida sivilizatsiyalar dunyosining hozirgi holatini
tavsiflovchi besh yuzdan ortiq sahifalar mavjud. Sivilizatsiya kurashidagi kuchlar
muvozanatidagi o‗zgarish, muallifning fikriga ko‗ra, g‗arbning asta-sekin va
barqaror tanazzulidan va Konfutsiy (muallif uni xitoy deb atagan) va islomiy
qadriyatlarga asoslanishi kabi sivilizatsiyalarning ko‗tarilishidan iborat; bu asarda
yangi
sivilizatsiya
tartibining
paydo
bo‗lishi;
sivilizatsiya
ziddiyatlari
imkoniyatlarida, avvalo g‗arb va boshqa sivilizatsiyalar o‗rtasida va nihoyat
sivilizatsiyalarning kelajagi tahlil qilinadi.
Xantington madaniyat va madaniy identifikatsiyalashning har xil turlarini
har bir sivilizatsiyaning asosi deb biladi. Sovuq urushdan keyin paydo bo‗lgan
zamonaviy dunyoda ular birdamlikni o‗rnatish va odamlarni farqlashda katta rol
o‗ynaydi va nizolarning modellarini aniqlaydi. U shunday xulosaga keldiki, tarixda
birinchi marta global siyosat ham ko‗p qutbli, ham polisivilizatsiyada bo‗lib,
g‗arblashuvni modernizatsiyadan ajratilgan, chunki g‗arb qadriyatlari va
me'yorlarining tarqalishi dunyo sivilizatsiyasining shakllanishiga olib kelmaydi
Sivilizatsiya - bu katta oila va asosiy davlatlar katta oila a'zolari sifatida
qarindoshlarini qo‗llab-quvvatlaydi va tartibni ta'minlaydi. Arab va Afrika
sivilizatsiyalarida muhim davlatlarning yo‗qligi nizolarni hal qilish va tartib
o‗rnatishga salbiy ta'sir qiladi. Asosiy davlat zaifroq, ammo madaniy jihatdan
yaqin mamlakatlarni jalb qiladi va konsentrik doiralarni tashkil qiladi. Pravoslav
sivilizatsiyasida Xantingtonga ko‗ra, asosiy davlat Rossiya bo‗lib, unga pravoslav
Belorussiya, Moldova, Ukraina, Gruziya, Armaniston va Qozog‗iston (ularning
40% rus millatiga mansub) jalb qilingan.
Bolqonda Rossiya pravoslav Bolgariya, Gretsiya, Serbiya va Kipr bilan
yaqin aloqada. Ruminiya bilan ozgina yaqin aloqalar mavjud. Sobiq SSSRning
musulmon respublikalari (Qirg‗iziston, Tojikiston, O‗zbekiston, Turkmaniston)
Rossiyaga qaram bo‗lib qolishi mumkin. Boltiqbo‗yi respublikalarini esa yevropa
o‗ziga jalb qiladi va ular Rossiya ta'sirining konsentrik doirasidan chiqib ketishdi.
Kissinjer o‗zining yuksak e'tirofiga sazovor bo‗lgan ―Diplomatiya‖ kitobida
Sovuq urush tugaganidan beri geosiyosiy muhitni tahlil qiladi. U liberal
demokratiyaning kommunizm ustidan axloqiy g‗alabasi haqida fikrni ilgari surdi.
Bu g‗arbga siyosiy, mafkuraviy va geosiyosiy muammolarni keltirib chiqardi. U
jahon hamjamiyatining keyingi rivojlanishini demokratiya zonasining kengayishi
va bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar sonining ko‗payishida ko‗radi.
Ammo Kissinjer idealistikdan yiroq, ya'ni. sof axloqiy geosiyosatni V. Uilson yoki
66
B. Klinton ruhida tushundi. U Sovuq urushdagi g‗alaba eyforiyasini yuqtirmagan,
ammo haqiqiy "realist" sifatida u kelajak dunyoni AQSh boshchiligidagi "bir
qutbli" emas deb biladi. Balki besh yoki oltita qutbli bo‗ladi. Bunday dunyoda
tartib yuqorida qayd etilgan kuch markazlarining raqobatdosh milliy manfaatlarini
muvozanatlash orqali saqlanib qoladi. Shunday qilib, Kissinjer idealistlar va
geopolitikadagi realistlar o‗rtasidagi bahsni realistlar foydasiga hal qiladi.
Eng taniqli amerikalik geosiyosatchilardan biri - Kolumbiya universiteti
professori, Jons Xopkins universitetining H.Nitze nomidagi zamonaviy xalqaro
tadqiqotlar maktabining maslahatchisi Zbignev Bjezinski ko‗plab siyosiy fanlar va
geosiyosiy asarlar muallifidir. U o‗zining batafsil geosiyosiy qarashlarini va Sovuq
urushdan keyingi dunyo tartibi kontseptsiyasini ―Buyuk shaxmat taxtasi‖ kitobida
bayon qildi. Amerika ustunligi va uning geostrategik majburiyatlarini yoritdi.
Buyuk shaxmat taxtasi ostida kitobi muallifi yevroosiyoni o‗yin o‗ynaydigan qit‘a
deb tushunadi, uning g‗olibi butun dunyoga hukmronlik qiladi. Bjezinskiyning
so‗zlariga ko‗ra, ushbu o‗yin allaqachon o‗tkazilgan va g‗olib nomi ma'lum - bu
AQSh: «Gegemonlik dunyo kabi eski. Biroq, Amerika dunyosining ustunligi uning
shakllanishining tezligi, global ko‗lami va mavjud bo‗lish usullari bilan ham
ajralib turadi». Ushbu pozitsiyani muallif rim, xitoy, ingliz va boshqalar kabi
imperiyalar tarixiga asoslanib ta'kidlaydi.
Geosiyosiy nuqtai nazardan, Bjezinskiy dunyoning barcha davlatlarini faol
geostrategik aktorlarga (Fransiya, Germaniya, Rossiya, Xitoy), geosiyosiy
markazlarga - qulay geografik joylashtirilgan, ammo faol bo‗lmagan
mamlakatlarga (Ukraina, Ozarbayjon, Turkiya, Eron, Janubiy Koreya) bo‗lib
chiqqani. Ushbu geosiyosiy ierarxiyani Amerika Qo‗shma Shtatlari boshqaradi. Bu
geosiyosiy maqomdan Amerika geostrategiyasining maqsadlari quyidagicha:
dunyodagi ustun mavqeini mustahkamlash; mavjud geosiyosiy status-kvoni
mustahkamlab, yangi dunyo tartibini yaratish.
Mashhur olim va siyosatchi (AQShning sobiq davlat kotibi) G. Kissinjer
―uzluksiz kamarlar‖ g‗oyalariga tayanib, Qo‗shma Shtatlarning siyosiy strategiyasi
turli xil qirg‗oq zonalarini yagona butunlikka birlashtirishga imkon beradi, deb
hisoblaydi. Atlantchilar yevroosiyo ustidan, SSSR ustidan to‗liq nazoratni qo‗lga
kiritish uchun yevrosiyo tomon tortishgan ―qirg‗oq sohalarini‖ o‗z tasarrufiga
olishi kerak deydi. Kissinjer doktrinasida Qo‗shma Shtatlarga ―qamchi va
shirinlik‖ usuli bo‗yicha harakat qilish taklif qilingan: Vetnamga - urush, Xitoyga -
hamkorlik, Eron Shoh rejimini qo‗llab-quvvatlash, Ukraina va Boltiqbo‗yi
davlatlari millatchilari va boshqalarni qo‗llab-quvvatlash. G. Kissinjerning
g‗oyalari AQSh va NATOning yadroviy tiyilish doktrinasi bilan chambarchas
bog‗liq edi.
67
Amerika va NATO yadro qurollarining joylashishi mintaqalarning geografik
va geosiyosiy xususiyatlarini hisobga olgan. Atlantika dengiz geosiyosati bo‗lib,
ilmiy-texnik taraqqiyot, harbiy sohadagi ilmiy-texnik inqilob bilan bog‗liq yangi
g‗oyalarga begona emas edi. Qurollarning yangi turlari – strategik
bombardimonchilar (ulardan birinchisi Xirosima va Nagasakiga atom bombalarini
tashlagan), qit'alararo qanotli va boshqa raketalarning paydo bo‗lishi dengizning
quruqlikdan ustunligini ko‘rsatdi. Yangi doktrinalar talabi ular geosiyosatning eng
muhim ikki elementi (dengiz va quruqlik) o‗rniga nafaqat yadroviy, balki plazma,
lazer qurollaridan foydalanishni nazarda tutadigan havo va kosmik makonni
hisobga olishlari kerak edi. Ushbu ikkita yangi element aerokratiya va efirkratiya
deb ataladi. Geosiyosat asoschilari mutlaqo ahamiyat bermagan ushbu ikki
muhitning o‗zlashtirilishi, baribir, talassokratik nazariyalarning kengayishi, ammo
undan yuqori darajada bo‗lib chiqdi. Tarix shuni ko‗rsatadiki, Atlantizm g‘oyasi
dengiz qonuniga asoslangan barcha muhitlardan jadalroq, tajovuzkor ravishda
foydalangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |