O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

II-bоb. Geosiyosiy qarashlar tarixi: maktablar, oqimlar, kontsepsiyalar va 
tamoyillar 
2.1. Mumtoz geosiyosatning asosiy g‗oyalari va tamoyillari 
2.2. Geosiyosiy oqimlar va maktablar 
2.3. Yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablari 
2.4. Turkiston hududida vujudga kelgan dastlabki geosiy bilimlar va harakatlar 
2.5. XVI-XIX asrlarda vujudga kelgan geosiyosiy bilimlar va harakatlar 
2.6. «Katta o‗yin» kontseptsiyasi va uning geosiyosiy mohiyati (1-bosqich) 
Tayanch iboralar
: mumtoz geosiyosat, Ratsel, Chillen, X.Makinder, Xartlend, 
rimland nazariyasi va «Katta o„yin» kontseptsiyasi,. K.Xausxofer A.Mexen, Turkiston 
mutafakkirlari, A.Temur, bosqinchilik, jadidlar. 
 
2.1. Mumtoz geosiyosatning asosiy g„oyalari va tamoyillari. 
Zamonaviy 
geosiyosatning kashfiyotchilari mumtoz geosiyosatchilar bo‗lib, ularda G‗arb 
olimlari F. Ratsel, R. Chillen, A. T. Mexen, X. Makkinder, K. Xaushofer, P. Vidal 
de la Blanche, A. Demanjon va boshqalardir. Mumtoz geosiyosatchilar ikki jahon 
urushi yillarida katta obroga ega bo‗ldilar. Bu birinchidan, ular davlat va 
suverenitetning xavfsizligi, davlatning gullab-yashnashi, uning kuchi, qudrati va 
dunyodagi ta'siri nimaga bog‗liqligini o‗ylab, yangi ilmiy bilimlarni yaratdilar; 
ikkinchidan, ular davlatlarning dunyodagi qudratini ta'minlovchi omillar va 

---

30 
usullarni tahlil qilishga e‘tibor berishdi. Bu asosan davlatlarga geosiyosiy kodlarini 
shakllantirishda yordam berdi; uchinchidan, ular siyosiy voqealarning ma‘nosini 
tushuntirishga fazoviy yondashuvni yaratish tashabbuskori bo‗lib, ―makon‖, ―katta 
bo‗shliq‖ kabi asosiy kategoriyalarni yaratdilar; to‗rtinchidan, Makinderdan 
boshlab deyarli barcha mualliflar global miqyosdagi geosiyosiy ssenariylarni 
taqdim etishdi.
Geosiyosatni fan sifatida shakllanishida klassik qarashlar katta rol o‗ynagan 
edi. Ammo uning ma'lum kamchiliklari ham bor, ularning aksariyati tarixiy 
cheklovlar bilan izohlanadi. 
Birinchidan, bu aslida geografik determinizmdan foydalanish, bu uning 
geografik omil ekanligini tan olishga asoslangan geosiyosatni o‗rganishning asosiy 
uslubiy tamoyili sifatida, ya'ni hududning kattaligi, mamlakatning joylashishi, 
uning tabiiy-iqlim sharoiti, dengizlar va okeanlarga yaqinligi yoki uzoqligi va 
boshqa geografik parametrlar ma‘lum bir xalqning ijtimoiy-siyosiy 
rivojlanishining asosiy yo‗nalishlarini, uning xarakterini, xalqaro siyosiy 
maydonda o‗zini tutishini belgilaydi. Garchi allaqachon klassik geosiyosat 
doirasida bo‗lgan bo‗lsa-da, frantsuz maktabi vakillari geografik determinizmni 
yengish uchun birinchi urinishlarni amalga oshirgan va u muvaffaqiyatsiz 
tugamagan;
ikkinchidan, bu sayyoraviy dualizm – ―kontinental kuchlarga‖ qarshi 
―dengiz kuchlari‖ yoki talassokratiyaga (dengiz orqali kuch) tellurokratiyaga 
(quruqlik orqali kuch) qarshi kurashish uchun haddan tashqari berilish; 
uchinchidan, geosiyosatni makonda davlat hokimiyatining timsoli sifatida 
tushunish, ular hududlarni to‗g‗ridan-to‗g‗ri harbiy yoki siyosiy nazorat qilish 
istagini kuchaytirdilar va shu nuqtai nazardan, ko‗pincha ―anakonda‖ strategiyasini 
ilgari surildi. Dushman hududlarini dengizdan va qirg‗oq bo‗ylab to‗sib qo‗yish, 
bu asta-sekin kerak dushmanning strategik charchashiga va iqtisodiy bo‗g‗ilishiga 
olib kelishi kerak edi; 
to‗rtinchidan, davlat tomonidan boshqariladigan hududiy makonni uning 
kuchi va qudratining asosiy omili deb hisoblab, davlatning dinamik hududiy 
o‗sishga intilishi, yashash maydonini kengaytirishga intilishini zarurligini asoslab, 
ba'zi klassik geosiyosat vakillari (Ratsel, Chellen, Mexen) harbiy ekspansiyani 
geosiyosiy egallashning mutlaqo tabiiy usuli deb tan oldilar.
Klassiklar geosiyosatning asosiy kategoriyasini makon deb hisoblashgan, 
uni faqat o‗zlarining doimiy chegaralariga ega bo‗lgan cheklovchi hudud makoni 
deb tushunganlar. Davlatning gullab-yashnashi, ularning fikriga ko‗ra, butunlay 
uning hududining xususiyatlariga asoslanadi. O‗zining mavjudligi va farovonligi 
uchun davlat o‗zini yashash maydoni bilan ta'minlashi va doimiy dinamik fazoviy 
va hududiy o‗sishga intilishi kerak. Faqatgina muhim hududiy makongina davlatni 

---

31 
xavfsizlik, suverenitet, siyosiy hokimiyat va dunyodagi hukmron mavqe bilan 
ta'minlaydi, gullab-yashnagan davlatlarni chirigan davlatlardan ajratib turadi. Shu 
munosabat bilan ular strategik va taktik usullarni ishlab chiqdilar, ular yordamida 
o‗zlarining hududiy makonini kengaytirish, dunyoda ustun mavqeni ta'minlash va 
boshqa mintaqalar ustidan nazoratni ta'minlash mumkin edi. 
Klassik geosiyosatning asoschilari, nemis geografi F. Ratsel (1844-1904) va 
Shvetsiya davlati olimi va geografi R. Chellen (1864-1922) uchun geosiyosat 
davlatning makonda mujassam bo‗lgan geografik organizm sifatida ta‘limotidir. 
Ular uchun davlat bir makonda rivojlanib, ―chegaralar daxlsizligi‖ tamoyilini tan 
olmaydigan tirik, murakkab organizmdir. Davlat tirik mavjudot kabi tug‗iladi, 
o‗sadi, o‗ladi. Bundan tashqari, davlatning rivojlanishi ob‘ektiv ravishda mamlakat 
ichkarisida yetarlicha yerga ega bo‗lmagan va ular tashqi mustamlakaga shoshilgan 
odamlar sonining ko‗payishi bilan bog‗liq. Odamlar tomonidan sotib olingan 
―yangi makon‖ davlat tuyg‗usini yangi kuch oladigan manbadir. Har bir holatning 
parchalanishi katta bo‗shliqdan voz kechganda sodir bo‗ladi. Ratselning so‗zlariga 
ko‗ra, agar davlat ―haqiqiy‖ buyuk davlat bo‗lishni istasa, uning fazoviy asosi 
sifatida taxminan 5 million kvadrat metr maydonga ega bo‗lishi kerak. Agar davlat 
o‗z hududiy makonini kengaytirishning qat‘iy talabiga bo‗ysunadigan tirik 
organizm bo‗lsa, demak, davlatning kengayishi, shu jumladan urush F. Ratsel va 
R. Chellen uchun tabiiy edi.