O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

SQ 
Tqa 
TQb 
Motoneyrondagi tola 
miqdori 
10-18 
 
300-800 
 
300-800 
 
Rangi 
To’q qizil 
To’q qizil 
Och qizil 
Motoneyron o’lchami 
Katta emas 
Katta 
Katta 
Asab o’tkazuvchanlik 
tezligi 
Katta emas 
Katta 
Katta 
Qisqarish tezligi 
Past 
Yuqori 
Yuqori 
Kapillyarlar bilan 
ta’minlash 
Yuqori 
Yuqori 
Past 
Toliqishga qarshilik 
Yuqori 
O’rtacha 
Juda past 
Aerobik qobiliyat 
Yuqori 
O’rtacha 
Past 
Anaerobik qobiliyat 
Past 
Yuqori 
Juda yuqori 

---

49 
foydalaniladi. Aerobik glikoliz mushaklarda qoldiq, ishqobiliyatni pasaytiradigan metabolizm(oziq 
maxsulotlarini xujayra ichida oxirgi maxsulrtga aylanishi) maxsuloti –sut kislotasining yig’ilishi 
bilan kuzatiladi, sut kislotasi uning tuzi –laktat hosil bo’lishi bilan tezda parchalanadi. Tuzlarning 
ajralishi mushak rN ining pasayishiga olib keladi va ATF zahiralarining tiklanish glikolotik 
reaksiyasining jadalligini pasaytiradi. Anaerobik glikoliz jarayoni alaktatdan kimyoviy reaksiyalar 
soni va energiya ajralish vaqti bo’yicha ancha murakkab, quvvat bo’yicha kreatinfosfat 
mexanizmidan ancha past, aerobik oksidlanish jarayonlari imkoniyati bir necha bor ustun. Laktat 
tizimining maksimal quvvati ishning 20-25-soniyalarida namoyon bo’ladi , 30-60-soniyalarda 
ATFning glikolotik reasintezi asosiy energita’minlovchi bo’lib qoladi. (N.I. Volkov, 2000). Yanada 
uzoqroq davom etgan ish jarayonida glikolizning roli 5-6 daqiqa davomida juda sezilarli bo’lib , 
keyin pasayib boradi. Aerobik energotizim anaerobik tizimdan quvvat borasida va mushak 
faoliyatini ta’minlash uchun qo’shilish tezligida ancha ukchsiz, biroq sig’im va tejamkorlikda bir 
necha bor ustun. 
Kislorodning ATF paydo bo’lishidagi glikogenning o’zlashtirilishi borasidagi kimyoviy 
reaksiyalarda ishtiroki, erkin yog’ kislotalarining ham, mushaklarning uzluksiz uzoq vaqt 
davomidagi ishlashini organizmdagi uglevod va yog’ zahirasi hisobiga ta’minlaydi. Kimyoviy 
reaksiyalarning neytral maxsulotlarining ajralishini hisobga olgan holda (uglerod ikki oksidi – suv 
va nafas olish tizimi – terlash orqali chiqib ketadi) aerobik energiyaning olinish jarayoni 
organizmning bir necha soat davomida jadal yuklamalarni ko’tarish imkonini beradi.
Energiyata’minotning aerobik tizimi uzoq davomli mashg’ulotlarda turli uzoq davomli 
jismoniy yuklamalarga tashqi nafas olish tizimini o’zgartirish ,yurakning funksional 
imkoniyatlarini oshirish qon oqimini intensivlashtirish yo’li bilan, ko’nikadi. Yuqori malakali
sportchilarda o’pkaning maksimal sig’imi va ventilyasiyasi ikki marta oshadi, ma’lumki , ATFning 
barcha molekulalarining 90% qismi aerobik energojarayonda nafas olish yo’llari orqali o’tgan 
kislorod ishtirokida paydo bo’ladi. Yurak –qontomir tizimida katta morfofunksional o’zgarishlar 
sodir bo’ladi. Yurakning o’zgarish xususiyatlari uning dastlabki xolati , tug’ma faktorlar va 
mashg’ulotlar xarakteriga bog’liq. Yurak adaptasiyasining optimal varianti mushak devorining kam 
miqdoda qalinlashishi va chap qorincha qismining kattalashuvi ko’rinishida sodir bo’ladi.
Chidamlikka mashg’ulotlarning ikki xususiyatini murabbiylar yodda tutishlari kerak: 
– uzov davomli, ravon, past jadallikdagi aerobik mashg’ulotlar yurak o’lchalarini devorlarini 
yupqalashtirgan holda , jadal yuklamalarda ortiqcha zo’riqishag moyil qilib, kattalashtiradi; 
–jadal anaerobik mashg’ulotlar yurak devorlarini qalinlashtiradi , biroq hajmi 
kattalashmaydi. 
Anaerobik va aerobik jarayonlar orasidagi antogonizmni (qarama– qarshilik) yoddan 
chiqarmaslik kerak: birining rivojlanishi boshqasining rivojlanishini sekinoashtiradi va aksincha. 
Jismoniy yuklamalar ta’sirida yurakning cho’ziluvchanligi, tezlik va amplitudaning ortishi , yana 
ham kattaroq tezlikda tinchlanishi sodir bo’ladi.Yuqori malakali sportchilarda
yurak vazni 45% ga , hajmi – ikki martagacha ortadi, shu bilan bir paytda , 45% ga tejpmli 
ishlaydi, yurak qisqarish chastotasi ,tinch holatda, daqiqasiga 65–75tadan , ikki barobar,ya’ni 28– 
50 tagacha kamayadi; maksimal jadallikdagi yuklamalarda : sportchi bo’lmaganlarda 2,8– 3 
marta(daqiqasiga 65–75tadan 180–200tagacha ),yuqori malakali sportchilarda esa 6 –8 
marotaba(daqiqasiga 220–240 tagacha, bu paytda mushaklardagi qon oqishi 10 marta ko’payadi) 
ortadi.