|
Birinchi psixologik farqlardan
biri inson o‘z ehtiyojlaridan tashqari oldiga maqsad qo‘ya
oladi.
Ikkinchi psixologik farq
inson va hayvonlarning atrof muhitga bo‘lgan munosabatlaridir.
Masalan sayrga chiqqan vaqtda inson o‘z faolyaitini boshqaradi va shunga qarab harakat qiladi.
Inson hatto qattiq chanqagan vaqtda ham ariqdagi iflos suvni iste’mol qilmaydi. Inson
qonuniyatlarni tahlil qiladi.
Uchinchi psixologik farq
u boshqa insonlar tajribasiga tayanishi mumkin. Inson o‘z
faolyaitini rejalashtirish xususiyatiga egadir. Insonning xatti-harakatlari quyidagi nazariyalarga
tayangan holda kechadi.
Birinchi nazariya
ong insonning ichki xususiyatlarini ochib berishga qaratilgan jarayondir.
Shu bilan u hayvonlardan farqlanadi. Dekartning fikriga ko‘ra hayvonlar mexanizmga o‘xshaydilar,
ular tabiat qonunlariga tayangan holda yashaydilar, inson esa ma’naviy mavjudot, u aql qonuniyati
asosida yashaydi.
Ikkinchi nazariya.
Ongning vujudga kelishi bu dialogik nazariya hisoblanadi. Bu
nazariyada ongni hayvonlarning evolyusiyasidan chiqarishga qarilgan faolyai sifatida ko‘rsatish
yaqqol aks etgan. Inson hayvonlardan ijtimoiy jamoada yashayotganligi bilan farqlanadi. Insonning
faolyaitida mehnatdan va mehnat qurollaridan foydalanish vujudga kelishi bilan inson faoliyatida
ijobiy o‘zgarishlar sodir bo‘la boshlagan. Oldin mehnat urollari oddiy tosh, cho‘p hisoblangan
bo‘lsa, ma’lum vaqt o‘tib ular takomillashgan va rivojlantirilgan. Insonning mehnati hech qachon
yakka holda amalga oshmagan ular jamiyatda birgalikda faolyait qilishlari bilan hayvonlarning
xatti–harakatlaridan farqlanadilar.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, motivlar, ya’ni xatti-harakatlarimizning sabablari biz
tomonimizdan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. Yuqorida keltirilgan barcha misollar va
holatlarda motiv aniq, ya’ni shaxs nima uchun u yoki bu turli faoliyatni amalga oshirayotganligini,
nima sababdan muvaffaqiyatga erishayotganligi yoki mag’lubiyatga uchraganini biladi. Lekin har
doim ham ijtimoiy xulqimizning sabablari bizga ayon bo’lavermaydi. Anglanmagan ijtimoiy xulq
motivlari psixologiyada ijtimoiy ustanovka (inglizcha
“attitud”
) hodisasi orqali tushuntiriladi.
Ustanovka
– bu ibora psixologiyada inson xatti-harakatining anglanmagan programmasi
32
David G. Myers. Psychology. Tenth Edition // Hope College Holland, Michigan. – NY.: Worth Publishers, 2013. – P.
405-406
130
sifatida tushuniladi. Inson doimiy bajaradigan xatti-harakat dastavval anglanilgan holda amalga
oshadi va u takrorlangani sari beixtiyor, avtomatlashgan holatga o’tib boradi. Aynan shunday
anglanilmagan harakat rejasi
ustanovka
deb ataladi. Shaxsdagi maqbul harakatlar muntazam
takrorlanishi natijasida unda maqsadga muvofiq faoliyat ustanovkasi shakllanadi. Binobarin,
shaxsning doimiy faoliyati va xulqini kuzatgan holda unda qay mazmundagi ustanovkalar ustuvor
ekanligi haqida xulosa chiqarish mumkin.
Ijtimoiy ustanovka shaxs xulq-atvorining ichki, anglanmagan yoki qisman anglangan
motivlariga kiradi. Masalan, bir kishiga badiiy adabiyotdan aynan bir guruh asarlar yoqadi. Lekin
nima uchun xuddi shu asarlar guruhi yoki shu adib yoqishini tushunmaydi. O’sha guruhdan yangi
bir kitob qo’lga kirganda u albatta yoqishi kerak degan tasavvurda bo’ladi. Shu ma’noda olib
qaralganda, ijtimoiy ustanovka shaxsdagi anglanmagan munosabatlarga o’xshaydi. Lekin aslida
uning tabiati juda murakkabdir. Chunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida munosabatlar ham,
shaxsiy ma’no ham, baholar sistemasi ham, bilimlar ham o’z ifodasini topadi. Ijtimoiy ustanovka
shaxsning ijtimoiy obyektlar, hodisalar, guruhlar va shaxslarni idrok qilish, baholash va qabul
qilishga nisbatan shunday tayyorgarlik holatiki, u bu baho yoki munosabatning aslida qachon
shakllanganligini aniq anglamaydi. Masalan, Vatanimizni hammamiz sevamiz, bayrog’imiz
muqaddas, nemis investorlarga ishonamiz, negrlarga rahmimiz keladi, tijorat ishlari bilan
shug’ullanadiganlarni albatta puldor, badavlat, deb hisoblaymiz va hokazo. Bu tasavvurlar, baho va
hissiyotlar qachon va qanday qilib ongimizda o’rnashib qolganligiga e’tibor bermasdan yuqorida
sanab o’tgan hissiyotlarni boshdan kechiraveramiz. Mana shularning barchasi ijtimoiy ustanovkalar
bo’lib, ularning mazmun mohiyati aslida har bir inson ijtimoiy tajribasi davomida shakllanadi va
uzoq muddatli xotirada saqlanib, konkret vaziyatlarda ro’yobga chiqadi.
Amerikalik olim
G.Ollport
ustanovkalar orasida ijtimoiy ustanovkani alohida o’rganib,
uning uch komponentli tizimini ishlab chiqqan (
7-rasm)
.
Kognitiv komponent
– ustanovka obyektiga aloqador bilimlar, g’oyalar,tushuncha va
tasavvurlar majmui;
Affektiv komponent
– ustnovka obyektiga nisbatan subyekt his qiladigan real
hissiyotlar (simpatiya, antipatiya, loqaydlik kabi emosional munosabatlar);
Harakat komponenti
– subyektning obyektga nisbatan real sharoitlarda amalga
oshirishi mumkin bo’lgan harakatlari majmui (xulqda namoyon bo’lish).
Bu uchala komponentlar o’zaro bir-birlari bilan bog’liq bo’lib, vaziyatga qarab u yoki bu
komponentning roli ustivorroq bo’lishi mumkin. Shuni aytish lozimki, komponentlararo monandlik
bo’lmasligi ham mumkin. Masalan, ayrim talabalar talabalik burchi va tartib-intizom bilan juda
yaxshi tanish bo’lsalarda, har doim ham unga rioya qilavermaydilar. “Tasodifan dars qoldirish”,
“jamoatchilik joylarida tartibni buzish” kabi holatlar kognitiv va harakat komponentlarida uyg’unlik
yo’qligini ko’rsatadi. Bu bir qarashda so’z va ish birligi tamoyilining turli shaxslarda turlicha
namoyon bo’lishini eslatadi. Agar odam bir necha marta bila turib, ijtimoiy xulqqa zid harakat qilsa
va bir necha marta qaytarilsa, u bu holatga o’rganib qoladi hamda ustanovkaga aylanib qolishi
mumkin. Shuning uchun ham biz ijtimoiy normalar va sanksiyalar vositasida bunday qarama-
qarshilik va tafovut bo’lmasligiga yoshlarni o’rgatib borishimiz kerak. Bu shaxsning istiqboli va
faoliyatining samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
131
Do'stlaringiz bilan baham: |
