O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

9-Mavzu: Kasbiy tanlashga yo’llashning umumiy masalalari. 

---

84 
7. Anglashning asosiy varianta bo’yicha muvafaqqiyatsizlikka uchragan xolda, tanlov zaxira 
variantlarining mavjudligi.
8. Shaxs kasbiy istiqbollarining amaliy yuritilishini boshlanishi va mo’ljallangan rejalarni 
doimiy ravishda korrektirovka etish. 
1. Ma’lum bir mehnat vazifada anglash. Bu anglash turi bajarilayotgan faoliyat doirasida 
o’zini namoyon eta olishini nazarda tutadi. Ishchi o’z faoliyat mazmunini ayrim mehnat vazifalarini 
sifatli bajarishda ko’radi (masalan, konveyrda ishlash paytida). Tanlash erkinligi va inson 
xarakatlarining diapazoni minimal darajada aks etishi bilan belgilanadi. Ko’p ishchilarga bu bir xil 
va bir maromda ishlash yomon ta’sir etadi. Shuning uchun ishlab chikarish tashkilotlari bunday 
ishlarni bajariladigan ishlar turini almashtirish xisobiga ko’shimcha vazifalar bilan boyitishga 
xarakat qiladilar. Ammo shuni xam ta’kidlash lozimki, ayrim kishilar bunday mehnatdan 
roxatlanadilar.
2 . Ish o’r n i d a o’zini anglash turli xil vazifalar bajarishni nazarda tutadi. Ish urni ma’lum 
xukuklar va topshiriklar mehnat vositalarini o’z ichiga oluvchi cheklangan ishlab chikish muhiti 
bilan belgilanadi. Anik ish joyini almashinuvi mehnat sifati va samaradorligiga yomon ta’sir etadi 
va ishchining konikmasligini keltirib chikaradi.
3. Mutaxassislik bosqichida o’zini anglash turli ish urinlarini sezilarsiz almashinuvini 
nazarda tutadi va shu ma’noda shaxsning o’zini namoyon eta olish imkoniyatini kengaytiradi. 
Masalan, avtotransport xaydovchisi avtomashinalarning turli rusumini boshqara oladi.
4. Kasbda o’zini anglash turi buyicha ishchi mehnat faoliyatida bir - biriga yakin kasblarni 
o’zlashtira olish i nazarda tutiladi. Ma’lumki, kasb bir kancha bir - biriga yakin mutaxassislarni 
birlashtiradi. Shuning uchun avval anglash turiga nisbatan bunda ishchi nafaqat ish o’rnini, balki 
mutaxassisliklarni xam tanlaydi.
5. Xayotni o’zini o’zi anglash turi kasbiy faoliyatdan tashkari o’zini xordiq chiqarishi, 
majburiy ishsizlik va xokazolar. Mazmun jixatdan bunday fikr insonning xayot tarzini tanlashi 
haqida bormoqda. Ta’kidlash kerakki, ko’p kishilar xayot mazmunini kasbdan tashkaridagi 
faoliyatda kurishadi. Xayotni anglash nafaqat insonning u yoki bu ijtimoiy rollarini bajarishini balki 
xayot tarzini tanlashini xam nazarda tutadi. Bunday xolda kasb ma’lum xayot tarzini yuritish 
vositasi bo’lishi mumkin.
6. Murakkabrok tur - shaxs o’zini anglashi. Bu tur xayotda o’zini anglashning oliy kurinishi 
bo’lib, bunda inson vaziyat va o’z xayotining egasi bo’ladi. Bunday xollarda shaxs kasb va ijtimoiy 
rollardan k>pgarilib turadi. Inson ijtimoiy rolni egallabgina kolmay, balki yangi rollarni yaratadi va 
kaysidir ma’noda xattoki ijtimoiy - psixologik mezon yaratish bilan shugullanadi va atrofdagi 
odamlar u haqida yaxshi muxandis, shifokor, pedagog deb gapirib kolmasdan, balki takrorlanmas 
shaxs deb ta’riflashadi. Aytish mumkinki, shaxs o’zini anglashi bu o’ziga xos “Men tarzini” 
topishidir doimo shuni rivojlantirib atrofdagi odamlar orasida tasdiklashdan iboratdir.
7. Nihoyat eng murakkab tur - shaxsning madaniyatda o’zini anglashi (shaxs o’zini 
anglashning oliy k$finishi sifatida). Bunda kaysidir ma’noda insonning ijtimoiy abadiyligi tugrisida 
gapirishga imkon beruvchi “o’zini boshqa odamlarda davom etishi”ga yunaltirilgan ichki faollik 
seziladi. O’zini anglashning oliy turi shaxsning keng ma’noda tushuniladigan madaniyat 
rivojlanishiga ko’shgan xissasida namoyon bo’ladi. (ishlab chiqarish, san’at, ilm, din). Yuqorida 
berilgan o’zini anglashning xar bir turida muallif shartli ravishda inson o’zini namoyon etishining 
besh bosqichini ajratadi.
Psixologik pedagogik adabiyotlarda kasbiy o’zini o’zi belgilash jarayoniga ta’sir etadigan 
omillarning 4 guruhi ajratiladi.