O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

1
 Kelvin Seifert Educational Psychology 2009 75-80 betlar 
Muayyan bir shaxsning etuklik darajasi uning individual xususiyatlari va ularning ijtimoiy 
muxit talablari, tarakkiyot sharoitlari bilan muvofiklik darajasiga bog’likdir. Etuk shaxs kuyidagi 
xususiyatlarga ega bo’ladi: axlokiy va ijtimoiy, mustakillik, mustaqil qaror qabul qilish qobiliyati, 
xarakterning qat’iyligi, bag’rikenglik, ishonchlilik, samimiylik, xaqqoniylik va boshqalar. 
O.G.Noskovaning ta’kidlashicha, amerikalik psixolog K.Arjiris yetuk shaxsni infantil, yetuk 
bo’lmagan shaxsdan farklashning 7 ta mezonlarini ajratib ko’rsatgan.
Yetuklik davridagi shaxsning emotsional soxasi serqirraligi bilan ajralib turadi, ularda 
kayfiyatning tez o’zgarishi kuzatiladi. Yoshlik davriga kelib ijobiy emotsiya va xissiyotlarni yuzaga 
keltiruvchi oilaviy xayotning barkarorlashuvi, ruxiy va jismoniy potensialning to’lik namoyon 
bo’lishi, Xayotiy va kasbiy rejalarning amalga oshirish xodisasi sodir bo’la boshlaydi. Shu bilan bir 
vaqtda, ularning o’z-o’ziga xaddan ortiq yuqori yoki past baxo berishlari, depressiya, o’zining 
ijtimoiy va mexnat mavqeidan qoniqmaslik xissi, stressga barqarorlikni pasayib ketishi bilan 
kuzatiladi. 
A.A.Rean xam mualliflar bilan birga qator olimlarning va o’zining izlanishlari natijalari 
asosida 40-60 yoshlarga kelib shaxsda psixofiziologik funksiyalarning susayishi kuzatiladi, lekin bu 
kognitiv soxasida aks etmaydi va ish qobiliyatini susaytirmaydi, degan xulosaga keladi. Ayrim 
qobiliyatlar, ayniqsa, faoliyatning turli shakllari bilan bog’liq qobiliyatlar taraqqiy etishda davom 
etadi va intellektning rivojlanganligi bilan ajralib turadi. Bu bosqichda shaxs donishmandga 
aylanadi - uning dunyoqarashi kengayadi, xar qanday xodisalarni chuqur va xar tomonlama o’ylab 
ko’radi, u yoki bu vaziyatning rivojlanishini bashorat qilishi, voqealarni kechishini nazorat qilishi 
va turli masalalarni ijodiy xal qilishi mumkin. Mualliflarning ta’kidlashicha, bu davrda shaxs 
intellektual taraqqiyotining xususiyatlari ko’p xollarda uning shaxsiy xarakteri, xayotiy 
ustanovkalari, rejalari va qadriyatlari tizimiga bog’liq bo’ladi.
Mualliflarning ta’kidlashlaricha, motivatsiya tuzilishida qisqa vaqt ichida va to’liq shaklda 
rejalashtirilgan natijalarga erishish istagining kuchi negizida kuzgatuvchi extiyojlarni qondirishga 
yo’nalganlik yotadi. Xarakatlarni faollashtiruvchi asosiy motivlar - ijodiy potensialni amalga 
oshirishga intilish, o’zining bilim, tajriba, faoliyat natijalarini kelgusi avlodlarga yetkazish, o’zining 
va yaqinlarining xavfsizligini ta’minlash, o’zining ijtimoiy va kasbiy mavqeini tartibga keltirish, 
xayotiy rejalarini amalga oshirishda yaqinlariga yordam berish, keksalik davrida tinch va farovon 
xayot kechirishga tayyorlanish va boshqalar xisoblanadi. Bu yosh davri uchun xayotga o’zgacha 
nazar bilan qarash va chuqur mushoxada qilish, shaxsiy, oilaviy va kasbiy soxalarda avvap qabul 
qilingan qadriyatlar tizimini qayta chiqish kabi xususiyatlar xosdir.
Majburiy xayotiy va kasbiy uzgarishlar fakatgina stressni rivojlanishiga zamin xozirlabgina 
kolmasdan, balki avval kabul kilingan xayotiy rejalar va motivlarning uzgarishi, qolaversa ulardan 
voz kechishga olib kelishi mumkin. Yetuklik davrida “Men”-konsepsiyasi shaxsning uzi va atrof-
muxit xaqidagi yangi tasavvurlari bilan boyidi. “Men”-konsepsiyasi shaxsning konseptual negizini 
boyishi natijasida rivojlanadi. Uning asosida axloqiy normalar, xuquq va shaxsiy qadriyatlar 
negizida shaxsning o’zini o’zi faollashtirishi yotadi. Shaxsga nisbatan realistik, ongli munosabati 
uning shaxsiy “Men”iga yo‘naltirilgan emotsiyalarni boshqarish imkonini beradi. O’z-o’ziga baxo 
berish umumiy xarakterga ega bo’lib, ularning “proeksiyasi” turli vaziyatlarda namoyon bo’ladi.