O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta махsus та’lim vazirligi huzuridagi

муслим ва муслима учун фарздир”, деган ҳадиси шарифни ҳаётимиз 
қоидасига айлантиришга хизмат қилишини ҳам эътироф этди.
Давлат раҳбарини шу қадар ташвишлантираётган миллат тақдири, 
ахоли, айниқса, ёшлар маънавияти ҳар бир ақл эгасини дахлдорликка 
чақириши лозимлиги қуйидаги: “Бугун маърифатга эътибор қаратиш ҳар 
қачонгидан ҳам муҳимдир. Маънавият – энг таъсирчан ва қудратли 
қуролимиз бўлиши лозим. Бизни ҳамиша ўйлантириб келадиган яна бир 
муҳим масала – бу ёшларимизнинг одоб-ахлоқи, юриш-туриши, бир сўз 
билан айтганда, дунёқараши билан боғлиқ. Бугун замон шиддат билан 
ўзгаряпти. Бу ўзгаришларни ҳаммадан ҳам кўпроқ ҳис этадиган ким – 
ёшлар. Майли, ёшлар ўз даврининг талаблари билан уйғун бўлсин. Лекин 
айни пайтда ўзлигини ҳам унутмасин. Биз киммиз, қандай улуғ 
зотларнинг авлодимиз, деган даъват уларнинг қалбида доимо акс-садо 
бериб, ўзлигига содиқ қолишга ундаб турсин. Бунга ниманинг ҳисобидан 
эришамиз? Тарбия, тарбия ва фақат тарбия ҳисобидан", дея таъкидларида 
намоён бўлаётгани ҳеч кимга сир эмас.
“Маърифат” арабча сўз бўлиб, “арафа” феълидан олинган – 
“билимдонлик” деган маънони билдиради. 
Маърифатнинг, яъни билимдонликнинг асоси ўзининг кимлигини, 
ҳаётдаги ўрнини ва мақсадини, бурчи ва масъулиятларини англашдан 
бошланади. Ана шуларни тўғри англаб етмаган инсон ҳар қанча билимли 
бўлса ҳам маърифатли ҳисобланмайди. Тасаввуф таълимотига кўра инсонни 
камолотга етказувчи йўллардан бирининг “Маърифат” дея аталиши ҳам 
бежиз эмас. 
Алишер Навоий “маъно аҳли” деганда ҳақиқат йўлига кирган комил 
инсонни назарда тутганлар. “Маърифат – илм, ирфон, маориф” дея таъриф 
беради. 
Япония қазилма бойликлари, ер-суви билан гуллаб яшаётгани йўқ, у 
маърифати, ақли тарихи билан ХХ асрда устуворликка эришган. Маънавий 
қашшоқ халқ ҳеч қачон бой бўлмайди. Ўз ҳуқуқини билмаган, ўз қонунлари 
кучини англаб етмаган ва тушунишни истамаган инсоннинг шон-шавкати 
тупроқ билан тенгдир.
Маърифат барча даврларда ўз кўринишига эга бўлган. Юнон-рим 
фалсафасида “маърифат” сўзи “тафаккур ва соф билим” дея ифодаланган. 
Ўрта асрлардаги ислом илм-фанида “маърифат” тушунчаси илоҳиёт 
фанида катта билимдонликни, ўқимишлиликни билдирадиган. Кишиларни 
маърифатли қилиш ва уларни маънавий баркамол этиб тарбиялашда 
илоҳиётнинг таъсири беқиёс бўлган.
Буюк аждодларимиз Имом ал-Бухорий, Хаким ат-Термизий, Аҳмад 
Яссавий, Баҳовуддин Нақшбанд ўзларининг беқиёс билимлари билан 
умуминсоний маданиянинг ривожланишига улкан ҳисса қўшиб келганлар. 
Ҳаким ат-Термизий “Китоб байан-ал-илм” номли рисоласида билимни нур 
яъни ёруғликка қиёслаган.
Марказий Осиёдаги илоҳиёт фанида, шунингдек, араб илоҳиёт фанида 
“маърифат-ақл-илм-одоб” ёки “илм-амал-одоб” тушунчалари ўзаро боғлиқ 
тушунчалар ҳисобланган. Ўрта асрдаги мусулмон олами олимларининг нуқтаи 
назарига кўра кишининг одоби, хулқи унинг маърифати, билимдонлиги билан 

---

чамбарчас боғлиқ инсон қанчалик маърифатли бўлса, унинг ахлоқий хулқи 
шунчалик яхши ва мукаммал, яъни ахлоқ билан билим ўзаро мустаҳкам 
боғланган ҳодисадир. 
Бу бой маданий мерос бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. 
Аз-Замаҳшарий: “Ҳаракат заиф бўлган жойда кучли билим фойдасиздир. 
Ҳаракатсиз билим - ипсиз камалак ўқидир” деган эди. (Аз- Замаҳшарий. 
Мақолалар. Қоҳира, 1335).
Ғарбда маърифатчилик ХVIII асрда оқим сифатида шаклланди,