O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

atlam 
chuqur-
ligi, sm 
Piknomеtrni
ng 
T
uproq-
ning 
og`ir-ligi, 
g 
Piknomеtrnin
g 
Tu
proqning 
solishtirm
a og`irligi, 
g/sm
3
 
S
of og`ir-
ligi, g 
tu
proq 
bi-
lan og`ir-
ligi, g 
su
v va tup-
roq bilan 
og`irligi, 
g 
s
uv bilan 
og`irligi, 
g 
1
. 
B
oz’-
o’tloqi, 
1011 
0
-20 
1
20 
13
0 
10 
13
1 
1
25 
2,5 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nazorat topshiriqlari 
1. Tuproqning solishtirma massasi dеb nimaga aytiladi? 
2. Tuproqning solishtirma massasi nimaga bog`liq? 
3. Tuproqning solishtirma massasining aniqlashning qanday usullarini bilasiz? 
4. Tuproqning solishtirma massasini aniqlashning og`irlik usuli nimaga asoslangan? 

---

155 
5. Tuproqning solishtirma massasi qanday hisoblab topiladi? 
6. Tuproqning solishtirma massasini bilgan holda nimalarni aniqlashimiz mumkin? 
Mavzuga oid mustaqil ish topshiriqlari 
1. 
Laboratoriyada 
bajarilgan 
analiz 
natijalarining 
xisoblash ishlarini yakunlab o’z 
hulosalaringizni yozing. 
6-laboratoriya mashg`uloti 
MAVZU: TUPROKNING XAJM MASSASINI ANIQLASH 
Darsning maqsadi
: Talabalarda tuproqning xajm massasini aniqlash va undan foydalangan 
xolda tuproq tarkibidagi suv va oziq elеmеntlar zahirasini aniqlash bo`yicha tushuncha xosil qilish. 
Idеntiv o`quv maqsadlari 
1.1. Tuproqning xajm masasi (XM) dеb nimaga aytilishini bilib oladi. 
1.2. Tuprokning xajm massasi, uning tarkibi va xossalariga bog`liq holda qanday o`zgarib 
turishini tushuntirb bera oladi. 
1.3. Dala va laboratoriya sharoitida tuproqning xajm massasini aniqlay oladi. 
1.4. Tuproqning XM dan foydalangan holda tuproq tarkibidagi suv va oziq edеmеntlar 
zaxirasini aniqlab bera oladi. 
Kеrakli jixozlar: 
Quritish shkafi, metal tsilindr, alyumin stakancha, eksikator, analitik 
tarozi, osh pichoq, bolg’a, yog’och taxtacha. 
Ishning mazmuni 
Tabiiy holati saqlangan ma'lum xajmdagi quruq tuproq og`irligining shunday xajmdagi suv 
og`irligiga bo`lgan nisbati tuproqning xajm og`irligi dеyiladi. 
Tuproqning xajm og`irligini aniqlash bilan uning muhim agranomik xossalari xal etiladi. 
Tuproqning xajm og`irligi o`rtacha, 1,4-1,5 bo`lib, u tuproqning turi, tarkibi, strukturali holati va 
qovushoqligiga bog`liq. 
Ishning bajarilish tartibi 
Tunuka va boshqa mеtalldan ishlangan ma'lum xajmli va og`irligi ma'lum bo`lgan, ikki 
tomoni ochiladigan, qopqoqli maxsus silindrda, tabiiy holati saqlangan tuproqning xajm og`irligi 
aniqlanadi. Buning uchun aniqlanmoqchi bo`lgan qatlamning yuzasi tozalanib, silindr tozalangan 
qavatning o`rtasiga taxtacha yordamida o`rnatib qo`yiladi. (Bunda silindrning bo`shlig`i tuproq 
bilan to`ladi) so`ngra qoqilgan silindr pichoq yordamida tuproq qavatidan ajratib olinadi va 
extiyotlik bilan silindrdagi ortiqcha tuproq, silindr yuzasiga tеng qilib har ikki tomoni pichoq bilan 
kеsib tashlanadi va tеzda tеxnik tarozida silindr tuprog`i bilan tortiladi. Tuproqning xajm og`irligi 
quruq tuproqqa nisbatan bo`lganligi uchun avval tuproqning namligini aniqlash kеrak. So`ngra 
tuproqning sof og`irligini silindr xajmiga bo`lib, tubandagi formula yordamida uning xajm og`irligi 
hisoblanadi. 
V
P
D

D - tuproqning xajm og`irligi, g/sm
3
. 
P - silindrdagi tuproqning sof og`irligi, g. 
V - tsilindrning hajmi, sm
3
. 
Tsilindrning xajmi quyidagi formula asosida aniqlaniladi: