O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi fаrg’оnа pоlitехnikа instituti

Tizimlilik  tamoyili.  Tizim  deganda,  faoliyat  ko‘rsatish  natijasida 
ko‘zlangan  maqsadga  eng  kam  xarajat  qilib,  eng  maksimal  samara  bilan 
erishish mumkin bo‘lgan o‘zaro bog‘liq elementlar majmuasi tushuniladi. 
Tizim elementlarining miqdoriy bog‘liqligi 
determinallashgan yoki tasodifiy bo‘lishi mumkin. Tizimga kiruvchi o‘zaro 
bog‘liq majmuasi ularning turli darajadagi bog‘liqligini yaratishga imkon 
beruvchi tarkibni tashkil etadi. 
2. 
Majmuaviylik  va  optimal  cheklanganlik  tamoyili.  Standartlarni  ishlab 
chiqishda  standartlashtirishning  yakuniy  obhektiga  tahsir  qiluvchi  barcha  asosiy 
omillarni  ehtiborga  olish  lozim.  Standartlashtirish  bo‘yicha  ishlarning  meҳnat 
sig‘imini  kamaytirish  uchun  unchalik  katta  tahsirga  ega  bo‘lmagan  elementlar 
ehtiborga  olinmaydi.  Standartlashtirish  davomida  o‘zaro  bog‘liq  moddiy  va 
nomoddiy  elementlar  majmuasining  talablari  va  xarakteristikalaritizimi  ko‘rib 
chiqiladi. 
SHu 
bilan 
birga 
elementlarga 
qo‘yiladigan 
talablar, 
standartlashtirishning  asosiy  obhektiga  qo‘yilayotgan  talablardan  kelib  chiqib 
ishlab chiqiladi. 
3. 
Standartlarni  optimallashtirish  va  progressivlik  tamoyili.  Standartlar 
bo‘yicha  o‘rnatiladygan  kursatkichlar.  normalar.  xarakteristikalar  va  talablar 
xalqaro fan - texnika ҳamda ishlab chiqarish darajalariga mos bo‘lishi lozim. Ular 
standartlashtirilayotgan    obhektlarning  rivojlanish  surҳatlarini  ҳisobga  olishlari 
lozim.  Nafaqat  maҳsulotning  yangi  (yaxshilangan)  sifati  samaradorligini,  balki 
uni tayyorlash, material va foydalanish xarajatlarini ҳam ҳisobga oluvchi iqtisodiy 
optimal  sifat  ko‘rsatkichlarini  o‘rnatish  lozim,  yahni  minimal  xarajatlar  qilingan 
ҳolda maksimal iqtisodiy samaraga erishish lozim. 
4.  Standartlashtirilayotgan  buyumlarning  srunktsional  almashnna  olishini 
tahminlash  tamoyili.  Buyumlarning  foydalanish  ko‘rsatkichlari  bo‘yicha 
almashina  olishini  tahminlovchi  ushbu  tamoyil  kompleks  va  o‘zuvchi 
standartlashtirish.  shuningdek,  buyumlar,  texnik  shart  -  sharoitlarni 
standartlashtirishda asoeiy o‘rin egallaydi. 
5.  Standartlarning  o’zaro  bog’liqligi  tamoyili.  Umumtexnik  va  tarmoqlararo 
standartlarning  ko‘p  xilligi  sharoitida  ularning  o‘zaro  bog‘langan  bo‘limiga 
eҳtiyoj  seziladi.  Kompleks  standarlashtirish  usuli  barcha  standartlarga 
aloqador  ushbu  tamoyilning  muҳimligi  va  samaradorligiga  ishonchli  misol 
bo‘la oladi. 
6.  Standartlarni ishlab chiqishning ilmiy tadqiqot tamoyili. Standart loyiҳalarini 
tayyorlash va ularni samarali joriy etish uchun nafaqat amaliy malakalarning 
umumlashtirilishi. 
balki 
maxsus 
nazarii. 
tajribaviy. 
malakaviy 
- 

---

 
105
 
konstruktorlik ishlarini o‘tkazish ҳam lozimdir. Ushbu tamoyil barcha .turdagi 
standartlarga taalluqlidir. 
7. 
Afzallik  tamoyili.  Odatda  detallar  va  tipik  birikmalarning  tipik 
o‘lchamlari,  dopusk  qatorlari,  posadka  qatorlari  va  boshqa  parametrlar  turli 
sanoat  tarmoqlari  uchun  bir  xil  standarlashtiriladi,  shuning  uchun  bunday 
standartlar  katta  dipazondagi  parametr  ifodalarini  qamrab  oladi.  Bu  ҳolatda 
afzallik tamoyilidan foydalaniladi. Ushbu tamoyilga 
ko‘ra 
standartlashtirilayotgan  parametr  ifodalarining  bir  nechta  (masalan,  uchta) 
qatori  belgilanadi.  Ular  shunday  belgilanadiki,  1-qator  ikkinchisidan,  2-qator 
uchinchisidan  afzalroq  bo‘lsin.  SHunday  tamoyilga  ko‘ra  diametrlar  metrik 
rezba  qadamlari  qatorlari,  tekis  tsilindrik  birikmalarining  dopusklari  va 
posadkalari standartlari va boshqalar tuzilgan. 
8.