O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti


Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/122
Sana30.04.2022
Hajmi1,8 Mb.
#597248
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   122
Bog'liq
hozirgi ozbek adabiy tili sintaksis

Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1. Nutq sintaksisi nimani o`rganadi? 
2. Sintaktik aloqa nima?
3. Qanday vositalar sintaktik aloqani yuzaga chiqaradi?
4. LSQ nima?
5. LSQning qanday turlarini bilasiz?
2-ma’ruza. Sintaksis – voqelangan semantik yoki grammatik
 imkoniyat sifatida. 
 
Reja: 
1.
Birikuvchanlik haqida tushuncha.
2.
Ma`noviy birikuvchanlik (semantik valentlik).
3.
Sintaktik birikuvchanlik.
4.
Morfologik birikuvchanlik grammatik shakl valentligi. 
Birikuvchanlik haqida tushuncha
. Birikuvchanlik aslida ximiyaviy atama 
bo`lib, tilshunoslikda lisoniy birliklarning amalga oshmagan birikuvchanlik-
biriktiruvchanlik imkoniyatlari sifatida qaraluvchi lisoniy hodisaga nisbatan 
qo`llanadi. birikuvchanlik ning ximiyaviy tavsifi quyidagicha. Masalan, kislorod (O) 
atomi boshqa turdagi yana ikkita atomni biriktirish imkoniyatiga ega. Bu uning 
elektron qavatidagi ikkita atomning bo`sh o`rniga qarab belgilanadi. Suv molekulasi 
(N2O)da bu bo`sh o`rinlar to`ldirilgan. Shuningdek, nafaqat kislorod, balki vodorod 
(N) ham valentlikka ega bo`lib, uning bo`sh o`rni bittadir. Demak, ko`rinadiki, suv 
molekulasida kislorodning ham, vodorodning ham valentlik imkoniyatlari voqelikka 
aylangan bo`lib, ular kislorod biriktiruvchi, vodorodda esa birikuvchi tabiatga ega. 
Har ikkal atom (vodorod va kislorod) ham bir-biriga muvofiq bo`lgandagina birikma 
hosil qilishi mumkin. Masalan, vodorod va oltin atomlari birikib, molekula hosil qila 
olmaydi. 
Atomlarning valentligi ro`yobga chiqmagan, namoyon bo`lishi uchun sharoit 
talab etiladigan imkoniyatdir. Lisoniy birliklar ham ana Shunday birikish-biriktirish 
imkoniyatiga ega bo`lib, bu (Ya‘ni valentlik) ham lisoniy birliklarning o`zi bilan 
muayyan til jamiyati a‘zolari ongida yashaydi. Masalan, [o`qi] leksemasi kishi ongida 
8 ta bo`sh o`rniga ega holda mavjud bo`ladi va 
nutqda voqelanib, bir vaqtning o`zida o`ziga 8 ta birikuvchini ham torta olishi 
mumkin. Uni Chizmada quyidagicha tasavvur qilish mumkin: 
kim 
kimga 
qanday
qachon
nima bilan 
nima sababdan
qancha 
o`qiydi 


8 ta so`roq olmoshi [o`qi] leksemasiga birikish imkoniyatiga ega bo`lgan 
so`zlarga ishora qiladi. Bu imkoniyat bevosita kuzatishda berilmagan bo`lib, [o`qi] 
leksemasining mohiyatida yashiringandir. Lekin (kitobni o`qimoq), (har kuni 
o`qimoq), (ko`p o`qimoq) nutqiy birikuvlarida bu imkoniyatlar bitta-bitta 
voqelangan. quyidagi birikuvlarning birinchisida bir vaqtning o`zida bu imkoniyatdan 
ikkitasi, ikkinchisida esa uchtasi voqelikka aylangan, so`z birikmasi hosil qilingan: 
kitobni tez o`qimoq; kutubxonada kitobni tez o`qimoq; [o`qi] leksemasining ongdagi 
birikish imkoniyati valentlik ekan, uning nutqiy voqelanishi sintaktik aloqa 
hisoblanadi. Demak, valentlik lisoniy, sintaktik aloqa esa nutqiy hodisa sifatida 
qaraladi. Ular lison va nutqning barcha qarama-qarshi belgilarni o`zida aks ettiradi. 
Lisoniy birlikning valentlik o`rinlarini to`ldiruvchi birliklar aktantlar deb ham 
yuritiladi. 
Yuqorida aytilganidek, kislorod atomi bilan birga vodorod atomi ham 
valentlikka ega bo`lganligi kabi [o`qi] leksemasiga birikuvchi leksemalar ham 
valentlikka ega. Biroq [o`qi] leksemasi hokim, tortuvchi mavqeda bo`lganligi sababli 
uning valentligi hokim valentlik, unga birikuvchi leksemaning valentligi esa tobe 
valentlik deyiladi: 
Turli atomlar bir-biriga mos bo`lgandagina birika olganligi kabi lisoniy birliklar ham 
ma‘no va grammatik jihatdan muvofiq bo`lmog`i lozim. Boshqacha aytganda, 
biriktiruvchi leksema birikishi lozim bo`lgan leksemani nafaqat ma‘no jihatdan, balki 
uning ma‘lum bir grammatik shaklda bo`lishini ham talab etadi. Shunga ko`ra, 
valentlik lug`aviy va sintaktik qatlamlarga ajraladi. 

Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish