O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/122
Sana30.04.2022
Hajmi1,8 Mb.
#597248
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   122
Bog'liq
hozirgi ozbek adabiy tili sintaksis

Grammatik shakllangan gaplar
. Grammatik shakllangan gaplarda kesimlik 
kategoriyasi shakli kesimlik qo`shimchalarining faqat o`zi bilan yoki bog`lama va 
kesimlik qo`shimchalari vositasida yasalishi mumkin. 
O`zbek tilida kesimlik qo`shimchalarining quyidagi turlari mavjud. 
1.Kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismlari sinkretik, Ya‘ni ajralmas, bitta 
moddiy ko`rinishda berilgan qo`shimchalar bo`ladi: o`qi -y , ket- aylik, kel- di. Bu 
qo`shimchalar (-y, -aylik, -di) ning har birida tasdiq-inkor, shakl, zamon va shaxs-son 
ma‘nolari birgalikda umumiy shaklga egadirlar. Masalan, o`qiy kesimidagi -y 
qo`shimchasi bo`lishlilik (-may uning bo`lishsiz shakli), buyruq- istak mayli(bunda -
sin, -ng, (o`qisin, o`qing ) bilan paradigma - o`xshashlik qatori hosil qiladi), kelasi 
zamon, birinchi I shaxs (II shaxs o`qi), birlik (ko`plikda o`qiylik) ma‘nolariga ega. 
Bunday holatni borsa, yozsa so`zshakllari tarkibidagi shart mayli qo`shimchasida 
ham ko`rish mumkin. Bunday sinkretik shaklli ma‘nolar nol morfemalarda ham 
mavjud: 1.O`qi! 2.SHavkat - shoir. 3.qish.
2.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida qo`shimcha bilan, 
modallik, mayl, zamon, shaxs-son qorishiq ravishda bitta qo`shimcha bilan beriladi: 
kel - ma - di, kel - ma -y, 
3.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor, modallik, zamon ma‘nolari 
qorishiq holatda bir qo`shimcha bilan, shaxs-son ma‘nosi boshqa qo`shimcha bilan 
beriladi: bor- sa -ng, o`qi- sa -ngiz, ko`r- di - mi. 
4.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida, shaxs-son alohida, 
modallik va zamon ma‘nolari qorishiq qo`shimcha bilan ifodalanadi: ko`r-ma-di-ngiz.
5.Kesimlik kategoriyasining har bir ma‘nosi alohida-alohida qo`shimchalar bilan 
ifodalanadi: ko`r-ma-sa-ydi-ngiz.
6.Kesimlik kategoriya ma‘nolarini ifodalashda bog`lama yoki to`liqsiz fe‘l 
vositalarida yuzaga chiqadi. Masalan: Borgan yigit men bo`laman (A.Muxtor ). 
Hamon yodimdadir: gul Chog`i erdi (Uyg`un, I. Sulton).
7.Kesimlik kategoriyasi ma‘nosi harakat tarzida shakllari bilan analitik usulda 


ifodalanadi: Uni ko`rdi-yu, baqirib yubordi. Siringni hech kimga ayta ko`rma. Sanab 
o`tilgan barcha vositalar lisoniy mohiyat nuqtai- nazaridan bir kategoriyaning 
shakllari sifatida baholanadi va lisoniy sintaktik qolipda, aytilganidek, bitta ramz - 
(Pm) shartli belgisi bilan beriladi. quyidagi gaplarning kesim oldiga diqqat qiling.
Sensan har narsadan mutabar aziz( W-sen, Pm-san).
Ha, ha, ammamning buzog`isan (W-buzog`, Pm- san ).
U Cho`l burguti edi (W - Cho`l burguti, Pm- edi.) 
U Shu yerda yashaydi, uyi ham Shu maktabda (W-yasha, maktabda, Pm -di). 
Ma‘lum bo`ladiki, [W Pm] (W) va (Pm) qismlaridan iborat bo`lib, atov 
ma‘nosini (W), kesimlik ma‘nosini (Pm) ko`rsatgichlari beradi. (Pm) ko`rsatgichlari 
formal jihatdan ifodalanganda Pm morfemali deyiladi. Masalan, Uyim shaharda 
gapidagi shaharda so`zshakli alohida olinganda unda kesimlik ma‘nosi, vazifasi 
mujassamlashgan emas. Bu vazifa unga kontekst (nutq sharoiti, gapdagi o`rni va h.) 
kabilar tomonidan kiritilmoqda. Bunda Pm morfemali ekanligiga uni shahardadir, 
shaharda edi, shaharda bo`ladi tarzida o`zgartirish bilan ham amin bo`lish mumkin. 
Demak, Uyimiz shaharda gapida Pm tarkibiy qismlari quyidagicha: T - tasdiq, M - 
aniq, Z - hozirgi zamon, SH - III shaxs. Bunda ham kesimning tarkibiy qismlari W 
va Pm ajralib turibdi. Shu xususiyatga ko`ra, ular semantik- funktsional shakllangan 
gaplardan ajralib turadi.

Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish