O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti


So`z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet36/122
Sana30.04.2022
Hajmi1,8 Mb.
#597248
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   122
Bog'liq
hozirgi ozbek adabiy tili sintaksis

So`z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va 
farqlanishi. 
So`z kengaytiruvchisi so`z semantik imkoniyatidagi bo`sh o`rinlarni 
to`ldiruvchi antantlardir. Aktantlar nutqiy gaplar tarkibida so`z birikmalarini hosil 
qiladi. Bu birikuvchilarda bo`sh o`rinlari to`ldirilayotgan (biriktiruvchi) so`z hokim 
so`z, bush o`rinni to`ldirayotgan so`z tobe so`z sifatida namoyon bo`ladi.
Masalan, qizil olma birikuvida qizil so`zi olma so`zi zamiridagi ma‘noviy 
mohiyatning «belgi» ma‘no bo`lakChasini muayyanlashtiruvchi aktant bo`lib, olma 
so`ziga «xizmat qilayotganligi» bois unga tobe unsur maqomida bo`ladi. Demak, 
biror so`zga tobelanib kelayotgan so`z bo`sh o`rinni to`ldiruvchi, aktant atamalari 
bilan yuritiladi. Ana aktantlar nutqda, an‘anaviy tahlil usullari asosida aytganda, 
ega, hol, to`ldiruvchi, aniqlovchi atamalari bilakn nomlanadi. Biroq bu atamalar 
ostida tushuniluvchi hodisalar so`z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari 
farqlanishi nuqtai nazaridan baholansa, butunlay boshqa holat vujudga keladi. 
Kengayuvchi so`z gapning kesimi mavqeida kelganda, gap kengaytiruvchilari gap 
lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo`ladi. Masalan, Jahongir kitobni tez o`qidi 
gapining lisoniy struktur sxemasi quyidagicha: 
Bundagi uchta so`z bevosita konstruktiv bo`laklari voqelantiruvchidir. Bular: 
Jaxongir, tez, o`qidi. Faqat kitobni so`zi bevosita o`qi so`zi orqaligina lisoniy 
strukturaga daxldor bo`ladi. Bular Jahongir tez o`qigan kitobni men olaman tarzida 
o`zgartirilsa, oldingi gapda gap kengaytiruvchisi va gapning konstruktiv bo`laklari 
ifodalovchilari bo`lgan Salim, tez so`zlari endi oldingi mavqelaridan mahrum 
bo`ladi. Ulardagi konstruktiv bo`laklarga bevosita daxldorlik bilvositalikka, gap 
kengaytiruvchilik so`z kengaytiruvchilikka aylanadi.
Oldingi gapda bevosita gap kesimidagi Pm ga daxldorlik kasb etib turgan 
Jahongir va tez so`zlari kesimdagi atov birligi (W) kengaytiruvchisi bo`lgan kitobni 
so`zshaklining aktanti hisoblangan o`qigan so`zining kengaytiruvchilaridir. 
Ko`rinadiki, gapning konstruktiv tizimidan faqat Pm ga bog`langan hokim uzv 
o`rin oladi. Hokim uzvga tobelangan, ergashib kelayotgan aktantlar nutqiy gap 
tarkibidagina bo`ladi. Nutqiy gap qanchalik kengaymasin, u, kengaymagan 
ko`rinishida bo`lgani kabi, lisoniy strukturaga bir xil daxldor bo`ladi. Misolga 
murojaat qilamiz: SHavkat tayyorlanayotganda bexabar edi. Bu gapning struktur 
sxemasi quyidagicha:
 
Ko`rinadiki, bu gap qanchalik keng bo`lmasin, uning struktur qolipi o`ta sodda 


va oldingi nutqiy gap qolipidan mutlaqo farqlanmaydi. 
So`zlarning nutqiy voqelanishi ular bevosita konstruktiv bo`lakka bog`langanda 
yuz beradi. Konstruktiv bo`lak bo`lishi uchun kesimlik shakllanishi zarur bo`ladi.
Chunki kesim mavjud bo`lsagina, unga bog`langan ayrim so`zlar konstruktiv bo`lak 
tabiatiga ega bo`ladi. Masalan, qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali
butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o`rinni egallashi nutqiy hosilasi xabar 
ifodalash xususiyatiga ega emas. Chunki unda kesim yo`q. Demak, bu hosila gap 
emas va unda gap bo`laklari ham mavjud emas. Bu hosila gap qolipiga daxldor 
qilinsa, qolip to`ldiruvchisi maqomini olsa, so`zlardan mutlaq hokimlarining mavqei 
o`zgaradi va boshqalari ham Shu hokim unsur orqali gap qolipiga kiradi. Bu yoyiq 
unsur gapda kesim, ega, hol kabi konstruktiv bo`laklar mavqeini egallashi mumkin. 
Kesim: Mening orzuim - qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali
butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o`rinni egallashi. 
Ega: qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi 
mintaqa tanlovida yuqori o`rinni egallashi -mening orzuim. 
Hol: qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi 
mintaqa tanlovida yuqori o`rinni egallaganligi uchun biz behad ruhlandik. 
Demak, dastlabki nutqiy hosila gap tarkibiga kiritilsa, undagi bosh kengayuvchi 
unsur (egallashi) gapning konstruktiv bo`lagiga aylanadi, sifat o`zgarishiga uchraydi,
gap qolipiga bevosita daxldorlik kasb etadi. Lekin uning kengaytiruvchilari u orqali - 
bilvosita gap qolipiga aloqador bo`ladi, ular mavqeidagi o`zgarish sifat o`zgarishi 
darajasida bo`lmaydi. 
So`z va gap kengaytiruvchilari bir-biriga aylanib turadigan hodisalardir. 
Masalan, Kecha kelgan bolani tanimadim gapida kecha so`zi kelgan so`zining 
kengaytiruvchi. Lekin Bola nega keldi? gapida u gap kengaytiruvchisi maqomini 
olgan. Birinchi birikuvda u kelgan so`zshaklidagi zamon ma‘nosiga bog`langan. 
Ikkinchi gapda esa so`zshakl kesimlik kategoriyasi tarkibidagi zamon ma‘nosiga 
daxldordir. Kecha kelgan bola birikuvidagi kelgan so`zshaklidagi zamon ma‘nosi 
bilan keldi so`zshaklidagi zamon ma‘nosi farqlanadi. Birinchi so`zshakldagi zamon 
sifatdosh shaklining ma‘nosi bo`lsa, keldi gap markazida tasdiq-inkor, modallik, 
shaxs-son va kesimlik pozitsiyasi unsurlari sistemasidan iborat butunlikning tarkibiy 
qismidir. To`g`ri chiziq uchburchakning tomoni sifatida boshqa mohiyatga, 
kvadratning tomoni sifatida boshqa mohiyatga ega bo`lgani kabi, zamon ham Kecha 
kelgan bola birikuvida boshqa, Bola kecha keldi birikuvida boshqa butunlikning 
tarkibiy qismidir. Harakatning bajaruvchisi ham goh so`z kengaytiruvchisi, goh gap 
kengaytiruvchisi sifatida namoyon bo`lishi mumkin. Salim kecha kelgan. Salim 
kecha kelganda men yo`q edim juftligining birinchisida Salim gap kengaytiruvchisi 
(ega), ikkinchi gapda esa so`z kengaytiruvchisidir, Ya‘ni konstruktiv bo`lak emas. 
Shuningdek, keltirilgan misoldagi mintaqa bosqichida unsuri egallashi so`zi kesim 
mavqeida kelganda konstruktiv bo`lak, boshqa hollarda (hol va ega bog`langanda) 
esa so`z kengaytiruvchisidir. 
Demak, ma‘lum bo`ladiki, muayyan aktant birlikning gap yoki so`z 
kengaytiruvchisi mavqeida bo`lishi kengayuvchi so`zning sintaktik mavqei bilan 
belgilanadi. 
Gap bo`lagi maqomida so`z ham, so`z birikmasi ham kelishi mumkin. Gap 


bo`lagi vazifasida kelgan so`z o`z kengaytiruvchilari bilan bir butun holda bitta gap 
bo`lagi (yoki bo`lakning bo`lagi) sanaladi. 
Gapni bo`laklarga ajratish va so`z birikmasiga ajratish sintaktik tahlilning ikki 
xil ko`rinishidir. Gapni bo`laklarga ajratish kommunikativ birlik tahlili bo`lsa, so`z 
birikmalariga ajratish nominativ birlik tahlilidir.
Demak, to`ldiruvchi va aniqlovchi so`z kengaytiruvchilari bo`lganligi bois gap 
bo`laklari tahlilida e‘tiborga olinmaydi. Gapni so`z birikmalariga ajratishda esa 
kengayuvchi so`z kengaytiruvchi so`z bilan birikma sifatida olinadi. Gap 
kengaytiruvchilari biror so`z (atov birligi) ma‘nosini emas, balki kesimlik 
qo`shimchasi ma‘nosini muayyanlashtirganligi bois, so`z birikmalari sifatida 
olinmaydi.
Demak, 
xulosa 
qilish 
mumkinki, 
so`z 
kengaytiruvchilari 
va 
gap 
kengaytiruvchilari munosabatidan kelib chiqqan holda so`z birikmalari tahlilini gap 
bo`laklari tahlili bilan qorishtirmaslik kerak. 

Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish