O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

 
Tayanch tushunchalar: 
muallif gapi, o`zlashtirma gap, ko`chirma gap, o`zga 
gaplarda tinish belgilari.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 
1. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Т., 
1995. 
2. Сайфуллаева Р., Менглиев Б. в.б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. III. 
– Т., 2006. 
3. Ўзбек тили грамматикаси. II том. – Т., 1976.

---

4. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Т., 1987. 
 
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
Ko`Chirma gap haqida ma‘lumot bering. 
2.
O`zlashtirma gapning o`ziga xos xususiyatlari. 
3.
Ko`Chirma gapda tinish belgilarining ishlatilishi. 
 
16-ma’ruza. Murakkab sintaktik butunliklar.
 
Reja: 
1. Murakkab sintaktik butunliklar. 
2. Gapning kirish va kiritma kengaytiruvchilari.
3. Matn. 
Gap undalma bilan ham kengayishi mumkin. Undalma gap tarkibidagi II shaxs 
kishilik olmoshi bo`lgan so`zshakl ma‘nosini muayyanlashtiruvchi unsur bo`lib, u 
mantiqan so`z kengaytiruvchisi maqomida bo`ladi. Biroq u kengayayotgan so`z bilan 
bog`langanda, grammatik aloqaga ega emas. Undalma mazmunan bog`langan 
so`zshakl nutq yo`naltirilgan shaxs yoki narsa predmetni ifodalaydi. Undalma 
vazifasida, odatda, bosh kelishikdagi ot, ba‘zan otlashgan so`zshakllar keladi. 
Demak, undalma gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo`lmagan, gap 
tarkibidagi ifodalangan yoki ifodalanmagan ikkinchi shaxs olmoshining so`z 
kengaytiruvchisi hisoblanadi. Ajratilgan bo`lak ajralmish bo`lak bilan mazmunangina 
munosabatga kirishganligi kabi, undalma ham nutq yo`naltirilgan shaxs, predmet 
bilan mazmuniy bog`lanishga ega bo`ladi. 
Undalma kengaytirgan olmosh so`zshakl gapning barcha bo`laklari, bo`lakning 
kengaytiruvchilari, qolaversa, bo`lak bo`laklarining kengaytiruvchilari bo`lishi 
mumkin.
Kesim: Do`stim, ishonganim sizsiz. 
Ega: Oybek, (sen) maktabga kechikyapsan. 
Hol: Salim, sen tufayli murodimga yetdim. 
Aniqlovchi: Gulbadan, sening muhabbating dilingda pinhon. 
To`ldiruvchi: qarchig`ay changalim, senga yo`l bo`lsin. 
Undalma qo`llanganda u kengaytirgan so`z tushib qolishi ham mumkin. 1.Ey 
SHarqning bo`stoni, dilimga payvand! 2.Kel, ey Furqat, suxanni muxtasar qil. 
So`zlovchining nutqi qaratilgan shaxs, predmetni ifodalovchi so`zshakl gap 
tarkibida yo`q va uni tiklab ham bo`lmasligi mumkin: 1.Hay qizlar, mana bo`ldi pora-
pora paranji. 2. Yigitcha, mashina jo`nayapti. Ammo baribir, undalma ifodalanmagan 
ikkinchi shaxs olmoshi mazmunining muayyanlashtiruvchisi ekanligi ma‘lum bo`lib 
turadi. 
Undalma vazifasida qo`llanadigan so`zlar: 
1.Ot: Xola, bemahalda nima qilib yuribsiz? 
2.Otlashgan so`zlar: 1.Ko`rganlar, gapiring. 2. Tentagim, nima deysan? 3. 
Birinchi, men ikkinchi! 

---

Undalma kengayishi ham mumkin: 1. Yaxshi yigit, sevganingdan ayrilma. 2. Oq 
ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qaniq 
Undalma uyushishi ham mumkin. Bunda nutq turli narsalarga qaratiladi. 
Daraxtlar, bo`stonlar, sizdan so`rayman.
Undalma gapning barcha o`rinlarida kela oladi. Gap boshida kelganda uni 
ochadi, oxirida esa yopadi: 1. Aziz do`stim, omonmisan?- 2.Omonmisan, aziz 
do`stim. 
Undalma mustaqil gap sifatida ham bo`lishi mumkin: 1. Opa! Sen ham odam 
edingmi? 2.Bola qichqirdi: «Dada!»