O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti


Gapni shakllantirishda ohangning roli



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/122
Sana31.03.2022
Hajmi1,8 Mb.
#520258
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   122
Bog'liq
hozirgi ozbek adabiy tili sintaksis

Gapni shakllantirishda ohangning roli.
Nutqiy gapning muhim belgilaridan 
biri uning tugallangan ohangga ega bo`lishidir. 
Gapning fikriy va sintaktik tugalligi ohang jihatidan ham tugallik va yaxlitlikni 
taqozo qiladi: tugallangan ohang fikrning va sintaktik qurilishning tugalligini bildirib 
turadi. Zero, gap va gap bo`lmagan nutqiy hodisa (so`z, SB) larning muhim 
farqlaridan biri ham tugal bo`lmagan ohangga ega bo`lishidir. Masalan: 1.Kelgan 
o`quvchi. 2.Kelgan-o`quvchi. Bu nutqiy hodisalarning birinchisida ohang 
ko`tariluvchi, ikkinchisida esa tuShuvchidir. Ko`rinadiki, birinchi hosila aniqlovchi-
aniqlanmish tipidagi birikma bo`lib, u fikr anglatmaydi va bu uning tugal bo`lmagan 
ohang bilan aytilishini talab qiladi. Ikkinchi hosila (kelgan bola) ham tarkibi jihatdan 
oldingi hosilaga o`xshaydi, lekin tarkibida kesimlik shakli va ma‘nosi borligi uchun 
tugal ohang bilan aytiladi. Shu boisdan birinchi qurilma ochiq, yakunlanmagan, 
ikkinchisi yopiq va tugallangandir. Bir so`zning o`zi ham goh tugal, goh 
tugallanmagan ohang bilan aytilishi mumkin. qiyoslang:1.qish. 2.qish ...
Demak, so`z yoki birikma fikriy, sintaktik va ohang jihatidan tugallikka ega 
bo`lib, gap tusiga kiradi.
Ohang nafaqat gapning tugallanganligini, balki gapning turli tiplarini belgilashda 
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Misol sifatida bir so`zni olaylik. qiyoslang:
A‘lochi...q A‘lochi.q A‘lochi!q A‘lochiqq A‘lochi. !? 
Ma‘lum bo`ladiki, bu so`zning atov birligimi yoki gap, gap bo`lsa, qanday 
tabiatga ega ekanligini nutqda faqat ohang ko`rsatmoqda. So`z yoki SB atov birligi 
sifatida nutqda gapdan ohang bilan ham farqlanganligi kabi, gapning tiplarini 
farqlashda ham boshqa omillar bilan birgalikda ohangga tayaniladi. Masalan, Jonim! 
gapida uning his-hayajon gap ekanligini faqat ohang ko`rsatmoqda. Voy, jonim! 
gapida esa leksik (voy) va fonetik (ohang) omil hamkorlik qilmoqda. Gapning ifoda 
maqsadiga ko`ra tiplari (darak, so`roq, buyruq), his-hayajon ifodalanishiga ko`ra 
turlarini belgilashda, leksik, morfologik omillar ishtirok etishi ham, ishtirok etmasligi 
ham mumkin, lekin fonetik omilning bo`lishi shart. 
Gaplar mundarijasi, shakli va vazifasi jihatidan farqlanadi: Men shaharga boraman. 
Men shaharga boramanmi? Men shaharga boray. Bu gaplarda so`zlovchining 
maqsadi turlicha bo`lganligi bois, ular turlicha 
shakllangan va 
gapning darak, 
so`roq va buyruq-istak turlari vujudga kelgan. Bu esa gapning turlicha ohanggiga ega 
bo`lishini taqozo etadi. Gaplarning grammatik shakllari bir xil bo`lganda ham ularni 
ohang farqlab turadi. Demak, gapning grammatik shakli turlicha bo`lsa-da, 


so`zlovchining maqsadi va ohanggi har doim muvofiq bo`ladi.
Yuqoridagi misolda aytilganidek, bir gapda turli xil maqsad ifodalangan bo`lishi 
mumkin. Masalan, Shaharga boraman! Gapida darak bilan so`zlovchining shodlanishi 
ham ifodalangan va ular ohang orqali «tasdiqlangan». Ohang qo`shma gap tarkibiy 
qismlarini bog`lashda ham namoyon bo`ladi. Ko`pincha u grammatik vositalar 
o`rnini bosish darajasiga ko`tariladi: Biz ishonamiz - ko`nglimiz to`q. Bunda ohang 
(pauza) ergashtiruvchi bog`lovchi vazifasida qo`llangan.
Gap bo`laklari orasidagi munosabatni ko`rsatishda ham ohang muhim rol 
o`ynaydi. Men - men, Sen - sen gaplarida gap bo`lak (ega-kesim) larini farqlashda va 
ular orasidagi munasabatni ko`rsatishda ham ohang hal qiluvchi rol o`ynaydi. YOki: 
Salim, ukam o`qishga kirdi va Salim ukam o`qishga kirdi gaplarida Salim so`zining 
(1-gapda) undalma yoki (2-gapda) aniqlovchi ekanligi og`zaki nutqda ohang orqali 
bilinib turadi.
Gapning sintagmalarga bo`linishi va aktual bo`linish hodisalarda ham ohangning 
roli katta. 
Ohangning sintaksisdagi ahamiyatini bundan-da kengroq bayon qilish mumkin. 
Tilshunoslikdagi bu muammo bilan nutqiy sintaksisning bir yo`nalishi bo`lgan 
sintaktik fonetika Shug`ullanadi. 
Aytilganlar asosida nutqiy gapning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni 
ko`rsatish mumkin:
1.Gap nisbiy tugal fikr anglatadi. 
2. Gap grammatik shakllangan bo`ladi. 
3.Tugal fikr va sintaktik shaklga muvofiq tugallangan ohangga ega bo`ladi.
4.Axborot beruvchi eng kichik birlik sanaladi. 

Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish