O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

Gapning shakllanishida leksik omil.
Fikr tushunchalarsiz bo`lmagani kabi 
gapning ham asosida, avvalo, so`z yotadi. Zero, gapning asosidagi atov birligi 
voqelangan leksemalardir. Leksemalarning guruhlanishida ham yetakchi omillardan 
biri sifatida ularning sintaktik imkoniyatlari yotishi bejiz emas. Shu boisdan 
tilshunoslikda gap bo`laklari va so`z tushunchalari munosabati ustuvor masalalardan 
bir sifatida qaraladi. Gap bo`laklari turli mustaqil so`z turkumlari bilan 
ifodalanaveradi. Biroq har bir gap bo`lagi uchun ma‘lum bir so`z turkumi ko`proq 
xoslangan bo`ladi - semantik va grammatik xossalari bilan ma‘lum bir gap bo`lagi 
vazifasiga mos so`zlar bor. Masalan, «kesim vazifasida kelish uchun ko`proq fe‘l 
xoslangan»(I.I. MeshChaninov.) Ega, to`ldiruvchi vazifasiga, asosan, ot va ot 
vazifasidagi so`zlar keladi. Bu so`z turkumlarining umumiy ma‘noviy tabiati va 
grammatik xususiyatlari bilan belgilanadi. Masalan, ot turkumi ko`proq tobe bo`lak 
(ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi) vazifasida kelganligi bois tobelvchi vosita bo`lgan 
kelishik qo`shimchalari faqat otga, kesim vazifasida ko`proq fe‘l kelganligi bois 
kesimlik shakllari faqat unga xosdek tasavvur uyg`otadi. Bu turkumlarning qaysidir 
vazifaga ko`proq xoslanganligi bilan belgilanadigan «aldamChi» tasavvurlardir.
Aytilganlar asosida Shunday pirovard xulosaga kelish mumkin: har bir so`z 
turkumi muayyan gap bo`lagi vazifasiga ko`proq hoslangan bo`lsa-da, bu vazifada 
boshqa turkum so`zlari ham kelaverganligi kabi, ma‘lum vazifaga xoslanganlik uni 
nutqda boshqa mavqe egallashdan mahrum qilmaydi. Shu boisdan so`zning qaysi 
turkumga xosligini belgilashda uning qaysi gap bulagi vazifasida kelishi nisbiy, 
barqaror bo`lmagan asos vazifasini o`taydi.
Gapning shakllanishida morfologik omil. Gapni so`z, so`z birikmasidan 
farqlovchi belgi uning maxsus morfologik ko`rsatgich - kesimlik qo`shimchalari bilan 
shakllanganligidir. Zero, eng «kichik» gap morfologik shakllangan atov birligidir. 
Misollar: O`qituvchiman. Ishladim. Bu «kichik» gaplar atov birligi (o`qituvchi, ishla) 
dan mahrum etilsa, bu o`z holicha hech qanday qiymat kasb etmaydigan morfologik 
shakl - (-dim) qoladi. So`z birikmasida Shu hol yuz beradi. Biroq mazkur gaplar 
morfologik shakldan ajratilsa, tilning boshqa sathi birliklari (so`z, SB) dan 
farqlanmay qoladi. Demak, kesimlik shakli bamisoli qaratqich va tuShum kelishiklari 
ravishdagi qo`shimchalari kabi gapda asosiy sintaktik vazifa - kesimni 
shakllantirishga ixtisoslashgan shakldir. Vositasiz to`ldiruvchi vazifasidagina kelish 
tuShum kelishigi shakli uchun qanchalik qat‘iy va xususiy bo`lsa, «kelay», 
«o`qituvchiman» kabi nutqiy birliklaridagi morfologik shakllar uchun kesimni 
shakllantirish Shunchalik qat‘iy va xususiydir. 
Kesimlik shaklining boshqa morfologik shakllardan farqi uning bir necha ichki 
kategoriyalarning qorishishidan hosil bo`ladigan murakkab tabiatga egaligidir. 

---

Aniqrog`i, kesimlik kategoriyasi kesim vazifasini birgalikda qaror toptiruvchi - 
shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl kategoriyalari sintezidan iboratdir. O`qidim 
gapida kesimlik shakli maxsus ko`rsatgichlarga ega bo`lsa, Bu yer shahar gapida u 
nol shakllidir. Zero, bu gapda ham III shaxs, hozirgi zamon, tasdiq, aniqlik mayli 
ma‘nolari anglashilib turibdi. 
Morfologik shakllardan faqat aloqa-munosabat (sintaktik) shakllargina gap 
qurilishiga daxldor bo`lib, ulardan faqat kesimlik kategoriyasi gap mohiyatiga 
tegishlidir. Chunki, kesimlik kategoriyasiz gap shakllanishi mumkin emas. Gap 
mohiyati «atov birligiQkesimlik qo`shimchalari» tarzidadir. Aloqa-munosabatning 
boshqa shakllari (kelishik, egalik) esa gap tarkibidagi so`zlarni bog`lash uchungina 
xizmat qilib, SB mohiyatini tashkil etishda ishtirok etadi.