O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/122
Sana31.03.2022
Hajmi1,8 Mb.
#520258
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   122
Bog'liq
hozirgi ozbek adabiy tili sintaksis

[Ik.k -F] qolipi
. SBning bu LSQi birinchi uzvi morfologik shakllangan va 
Shuning uchun [ShMJ] birikuv omiliga va ikkinchi uzvi shakllangan va Shuning 
uchun [MShJ] omiliga ega bo`lgan nutqiy hodisalarni namoyon qiladi. 
Qolipning birinchi uzvini ism turkumiga oid so`zlar to`ldirib, ular hokim uzvga 
tuShum, jo`nalish, o`rin-payt, Chiqish kelishiklari shakllari bilan bog`lanadi. Birinchi 
uzvi asosida LSQ quyidagi ko`rinishlarga ega bo`ladi: 
[I k.k-F] 
[I t.k-F] [I j.k-F] [I o`-p.k-F] [I Ch.k-F] 
LSQning har bir ko`rinishi [I] uzvining bo`linishlari asosida yana tarmoqlanadi 
va u natijada quyidagi nutqiy hosilalarni beradi [O t.k-F] [Sf t.k-F] [S t.k-F] [Ol t.k -
F] [Hn t.k-F] 
(kitobni (yaxshini-o`nni) ayir, uni (gapirish-o`qimoq-so`ramoq-boshlamoqni bas 
qil.) 
[Ich.k-F] LSQi boshqa ko`rinishlarining parchalanishlari asosidagi xususiyliklar 
ham Shunday nutqiy hosilalarni yuzaga chiqaradi. 
LSQning birinchi uzvi morfologik shakllanganligi bois uni to`ldiruvchi a‘zoda 
shakliy omil birinchi o`ringa ko`tariladi. Joylashuv omili esa oxirgi o`ringa to`shadi. 
Zero, birikma a‘zolarini erkin almashtirish, ular orasiga so`zlar kiritish birikmaning 
mohiyatiga, a‘zolar orasidagi ma‘noviy munosabatlarga ta‘sir ko`rsatmaydi. Ikkinchi 


uzv grammatik shakllanganligi bois ma‘noviy omil kuchayib, birinchi uzvda 
joylashuv omili o`ta kuchsiz bo`lganligi bois ikkinchi (F) uzvda ham bu omilning 
kuchsizlanishi va uchinchi planga surilishini taqozo qiladi . 
[Ik.q-F] LSQining birinchi uzvida bir necha kelishik umumlashmasi aks 
etganligi bois uning mazmuniy jihati ham murakkab xarakter kasb etadi va uni 
harakatga tortilgan yoki bog`liq ob‘ekt (joy-harakat) ko`rinishida berish mumkin. 
Bu ma‘noviy umumiylik [Ikq-F] LSQining xususiy ko`rinishlarida alohida kelishik 
qo`shimchalari tomonidan ju‘ziylashtiriladi, muayyanlashtiriladi. 
Masalan;
[Ik.k-F]qvositasiz ob‘ekt-harakat 
[Ij.k-F]qvositali ob‘ektqhol-harakat 
[Ich.k-F]q ajralish manbaiqo`rin-harakat va hokazo. 
[I-F] LSQi
. Bu LSQ SB uchinchi tip [W-W] qolipining aloxida turi bo`lib, u 
a‘zolarning morfologik shakllanishi va nutqda bunga muvofiq ravishda bitiShuv 
aloqali nutqiy hosilalarni berish bilan xarakterlanadi. [I-F] qolipining nutqiy 
voqelanish bosqichlarini quyidagicha aks ettirish mumkin; 
[O-F], [Sf-O], [Olm-O], [S-O], [R-O] 
[asal bola] [yaxshi bola] [o`sha bola] [birinchi bola] [pinhona suhbat]
[I-F] LSQi uzvlari o`zaro hech qanday morfologik vositalarsiz bog`langan 
bo`lib, bunday unsurlarda birikuvning joylashuv omili kuchayadi, shakliy oml o`ta 
kuchsizlanadi. Ma‘noviy omil esa birikuvni ta‘minlovchi ustuvor omil maqomida 
bo`ladi: MJSH-MJSH. [I-O] LSQsining mazmuniy jihati birikuvchi unsurlarning 
ma‘noviy munosabatlarini umumlashtirish asosida lisoniy mazmunga ega bo`ladi, 
LSQni yaxlit holda [I-Oqsifatlovchi-sifatlanish] tarzida ta‘riflash mumkin. 
Ma‘lum bo`ladiki, LSQlardan sintaktik shakllargina joy oladi. Lug`aviy shakllar 
esa LSQ uchun ahamiyatsiz bo`lib, ikkiyoqlama tabiatga ega bo`lgan lug`aviy 
sintaktik shakllar (nisbat shakllari, ravishdosh, sifatdosh) qolip uchun ahamiyatli 
vositalar sifatida lug`aviy shakllar tizimining Chekkasidan joy oladi. 

Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish