Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:
1.Tobe tarkibli qo`shma gaplarni ta`riflang.
2. Nomustaqil kesim haqida ma‘lumot bering.
3. [WPm→WPm] tipik ko`rinishli qo`shma gaplarning lisoniy xususiyatlarini
izohlang.
4. Tobe tarkibli qo`shma gaplarning nutqiy qo`llanilishini tavsiflang.
12-ma’ruza. Mutanosib bog`lanishli qo`shma gaplar.
Reja:
1.[WRm ↔WRm] tipik ko`rinishli qo`shma gaplar.
2. Mutanosib bog`lanish va mazmunan mutanosiblik.
3. [WPm ↔ WPm] qurilishli QGlar va nisbiy so`zlar.
[WPm↔WPm] tipik ko`rinishli qo`shma gaplar.
[WPm↔WPm] umumiy
ko`rinishli qo`shma gaplarni tashkil etuvchi sodda gaplar kesimlarining biri
ikkinchisini, ikkinchisi birinchisini taqozo qiladi. Ikkalasining
ham kesimi NKSH
hisoblanadi. Boshqacha aytganda, bu sodda gaplar qo`shma gapdan anglashilgan
mazmunni ifodalash uchun bir-biriga ehtiyoj sezadi. 1.O`zi so`rasa ekan, men
aytsam.(P.Tursun.) 2. Agar suv bo`lsami, hosilga hosil qo`shilardi. (SH.Rashidov.)
3.Agar Bozor o`qiganda edi, momosining orzusi ushalgan bo`lur edi.(N.Ilhomov.)
Bunday qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni mustaqil qo`llash mumkin. Lekin
ular mustaqil qo`llanganda, butunlay boshqa ma‘no yuzaga chiqadi: 1.Salim
biznikiga kelardi. (o`tgan zamon davom fe‘li - Tez-tez kelib turar edi ma‘nosida).
2.Biz birga borardik. (o`tgan zamon davom fe‘li - Birga borib turar edik ma‘nosida).
Ammo bu gaplar ushbu kesimlik shakllarini o`zgartirmasdan birlashtirilib qo`shma
gap hosil qilinsa,
Salim biznikiga kelardi, biz birga borardik (Mazmuni: Salim
biznikiga kelsa edi, biz birga borgan bo`lur edik) va gap kesimlari [WPm↔ WPm]
ko`rinishidagi birikuvni hosil qiladi.
[WPm↔WPm]
tipik
ko`rinishli
qo`shma
gaplarning
kesimlarini
shakllantiruvchi vositalar kam miqdorni tashkil etadi:
a)birinchi qismda -sa, ikkinchi gap kesimida -(a)rdi shakli keladi: 1.Oyi, havo
ochilib ketsa, birga daryo bo`yiga borar edik. (M.Safarov.) 2.YOz kelsa, bitta asbobni
olib, boshqa yurtlarga ish qidirib ketardi. (P.Tursun.)
b)birinchi gap kesimida -sa ekan, ikkinchi gap kesimida -sa shakli keladi:
1.Otam bo`lsa ekan, men endi yursam.(F.YO`ldosh o`g`li.) 2.YOz bo`lsa ekan,
daryoda Cho`milsang.
v)birinchi gap kesimida -saQmi, ikkinchi gap kesimida -ardi shakli keladi: 1.
Bo`z o`tlarning ming-ming yillardan buyon Chirib yotgan ildizlari bu yerlarni
o`g`itlab,
semirtirib yuborgan, agar suv bo`lsami, tog`-tog` hosil bitardi.
(SH.Rashidov.) Ba‘zan -mi yuklamasi -sa shakliga bevosita qo`shiladi:
1.Mabodo uning qo`lidan yetaklasa bormi, mushkuli osonlashib, ahvoli
yengillashardi. (A.qahhor). 2.g`ing desa bormi, jonini sug`urib olardi. (S.Nuriy.)
s)birinchi gap kesimida -sa edi, ikkinchi gap kesimida -(a)rdi shaklari keladi:
1.Onam bo`lsa edi, qishlog`imga ketardim. (O.) 2. Agar Bozorning aqli bo`lsa edi,
men senga o`xshash kambag`allar bilan maslahat qilar edi. (S.Ayniy.)
d)birinchi qismi -sa va ikkinchi qismi -maQsin ekan shakli bilan keladi:
1.Yetim qoladigan bo`lsa, onadan tug`ilmasin ekan. (P.Tolib.) Bu shakllar bilan
qo`llangan gaplar, asosan, shart, istak,
ishonChsizlik, shart-istak kabi ma‘nolarni
ifodalaydi.
YUklamalar gap tarkibiga kirib qo`shma ma‘nolar berish bilan birga,
kesimlarning nomustaqilligini yanada kuchaytiradi:
a)-u-yu yuklamasi: Ko`zim tezroq ochilsayu, bog`larni maysalarni ko`rsam.
(SH. Rashidov.)
b)-da yuklamasi: quvonChi ko`ksiga sig`masa-da, odob yuzasidan o`zini hazin
tutishga tirishar edi. (Oybek)
v)axir, nahotki yuklamalari: 1.Axir xotinim deb, bola-Chaqam deb olov ichidan
kelsa-yu, bu tantiq undan yuz o`girsa. (S. Ahmad.) 2.O`g`li qahramon bo`lsa-yu,
nahotki undan Shunday ish kelib chiqsa. (S.Ahmad.)
YUklamalar qo`shma gapdan anglashilgan yuqoridagi shakllar ma‘nosida
taajjub, ta‘kid kabi bo`yoqlarini orttiradi.
a)birinchi gap kesimida -sin edi, ikkinchi gap kesimi tarkibida -(a)rdi birliklari
qo`llanadi: 1.O`zi kelsin edi, aytardi. (N.Tilovov.) 2.Keksa ovora bo`lmasin edi,
o`zi berib kelardi. (N.Tilovov.)
b)birinchi
qism kesimi tarkibida -sin edi, ikkinchi gap kesimi tarkibida -sa
shakli keladi: 1.Oltin-kumush qurib ketsin edi, hammaning oyog`iga to`kilaversa.
(Oybek.) 2.O`zi borsin edi, ko`ngli to`lmasa. (S.Nuriy.)
Birinchi gap kesimida boshqa shakllar, ikkinchi gap kesimida -(a)rdiq-(a)r edi
shakli keladi: 1.Men bo`lmasam, qo`yning yarmi yo`qolar edi.(g`.g`ulom.) 2.Lekin
hozir Gulnorning gavdasini parchalab tashlasalar ham, og`riq sezmagan bo`lur edi.
(Oybek.)
Birinchi gap kesimi -gan edi birligi bilan, keyingisi boshqa birliklar bilan
keladi: 1.Agar bu ikki batalon bu yerdan ketmaganda edi, to`plar himoyasiz qolgan
bo`lur edi.(L. Tolstoy.)
Qo`shma gap tarkibida nisbiy so`zlar
ishtirok etganda, sodda gaplar
nomustaqillik kasb etgandek tasavvur uyg`otadi:1.Kim devorning narigi tomonida
bo`lsa, u omon qoldi. (R.Fayziy.) 2. qayer obod bo`lsa, o`sha yer mehrni tortadi.
3.Qo`shning tilini nechog`lik yaxshi bilsang, uni tutish shunchalik oson bo`ladi.
(Hamza.)Biroq bunda mazmuniy va shakliy nomustaqillik-mustaqillikni farqlash
lozim bo`ladi.
Salim kelsa, u voqeani aytib beradi qo`shma gapi shakliy jihatdan
[WPm→WPm] tipik ko`rinishi hosilasidir. Chunki birinchi gapni ikkinchisisiz
qo`llab bo`lmaydi. Kim kelsa, u voqeani aytib beradi gapining har ikkala qismi
mazmunan
bir-birini taqozo etadi, shaklan esa [WPm→ WPm] qolipi mahsulida
ham, [WPm→WPm] mahsulida ham nisbiy so`zlar ishtirok etadi. Ammo [WPm
WPm] qolipli gaplarda u mutanosiblikni kuchaytiradi, ammo uni hosil qilmaydi.
Demak,
[WPmQWPm]
umumiy
qolipining
ko`rinishlaridan
bo`lgan
[WPm↔WPm] qolipi har ikkala uzvi kesimlarining ham nomustaqilligi bilan
xarakterlanadi.
