O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi bеrdаq nоmidаgi qоrаqаlpоq dаvlаt univеrsitеti

II B o b. 

Ibora va maqollarning uslubiy xususiyatlari 

 

Frazeologik  iboralar  va  ularning  turli  nutq  uslublarida  ishlatilishi. 

Frazeologiyada tildagi turg‘un – barqaror birikmalar o‘rganiladi. 

Odatda,  so‘zlarning  birikuvi  tufayli  so‘z  birikmasi  hosil  bo‘ladi.  Bu  so‘z 

birikmalarning  ba’zilari  erkin  bo‘lsa,  ba’zilari  turg‘un  (barqaror)  bo‘ladi.  Oyoq 

uchida 

birikmasi 

kontekstdan 

anglashilgan 

ish-harakatning 

imi-jimida, 

yashirincha,  maxfiy  bajarilganligini  bildiradi.  Birikma  tarkibidagi  har  bir  so‘z  o‘z 

mustaqil ma’nosini saqlamagan, shunga ko‘ra bu tarkibdagi so‘zlar (komponentlar) 

barqaror, bo‘linmas bir semantik birlikni hosil qilgan turg‘un birkmadir. 

Quyidagi  gaplardagi  og‘zi  qo‘log‘ida,  qo‘l  keladi,  nonini  tuya  qilmoq 

iboralari  ham  turg‘un  birikma  sanaladi:  Istar-istamas  idoraga  kirgan  Bo‘riboy  bu 

erdan  og‘zi  qulog‘ida  bo‘lib  chiqdi  (H.Nazir).  Biravarakayiga  sakson  ming  dona 

g‘isht pishiradigan bu firma jamoaga juda qo‘l keldi (Gazetadan).  Ibora tarkibidagi 

har  bir  so‘zning  ma’nosi  tushunarli  bo‘lsa-da,  ammo  bu  so‘zlarning  semantik 

bog‘lanishi  cheklangan,  ularni  boshqa  biror  so‘z  bilan  almashtirish  aslo  mumkin 

emas. 

Ko‘p  ma’nolilik  hodisasi  turg‘un  birikmalarga,  ya’ni  frazeologik  iboralarga 

ham  xos.  Masalan,  «O‘zbek  tilining  qisqacha  frazeologik  lug‘ati»da  bosh 

ko‘tarmoq iborasining 6 xil ma’no ottenkasi ko‘rsatiladi. 

Quyidagi iboralar bir necha ma’noga ega: yo‘lga solmoq: 1) ketish tomoniga 

to‘g‘rilab  jo‘natmoq,  yurgizmoq;  2)to‘g‘ri  yo‘lga  qaytarmoq;  3)  manfaatdor 

bo‘lgani  holda  rag‘batlantirmoq;  4)  faoliyatini  yaxshilamoq;  bel  bog‘lamoq:  a) 

shaylanmoq,  otlanmoq;  b)  astoydil  kirishmoq;  5)  ahd  qilmoq;  tilga  kirmoq:  a) 

nutqqa ega bo‘lmoq; b) ma’lum fursat o‘tgandan so‘ng gapira boshlamoq. 

Frazeologik  iboralarning  ko‘p  ma’noliligi  ularning  sinonimik  holati  bilan 

bog‘liq.  Chunki  u  yoki  bu  iboraning  yangi  ma’nosi  turg‘un  iboralar  doirasida 

---

 

 

 

yangidan-yangi  semantik  bog‘lanishlarni  aniqlashga,  frazeologik  ma’nolar 

miqdorini kengaytirishga olib keladi. 

Frazeologik 

iboralarning 

sinonimiya 

hodisasiga 

boyligi 

ulardan 

foydalanishda  katta  uslubiy  imkoniyatlar  yaratadi.  Bu  imkoniyatlarni,  qisqacha, 

quyidagicha izohlash mumkin: 

Frazeologik  ibora  alohida  so‘z  bilan  sinonimik  munosabat  hosil  etadi. 

Masalan:  tepa  sochi  tikka  bo‘ldi  iborasi  achchiqlanmoq,  g‘azablanmoq  so‘zlari 

bilan,  ko‘zi  tor  iborasi  qizg‘anchiq  so‘zi  bilan,  nonini  tuya  qilmoq  iborasi 

aldanmoq so‘zi bilan sinonimik holatda bo‘ladi. 

Bir  sinonimik  uyani  tashkil  qiluvchi  iboralar  o‘zaro  obrazlilik  darajasi 

jihatidan farqlanadi. Masalan, boshiga etmoq - boshini emoq frazeologizmlari ayni 

bir  ma’noni  anglatsa-da,  ammo  obrazlilik  darajasiga  ko‘ra  farq  qiladi.  Ikkinchi 

iborada  «yo‘q qilmoq»,  «halok qilmoq»  ma’nosi kuchli  va qat’iyroq.  Boshi qotdi, 

boshi  shishdi,  miyasi  g‘ovlab  ketdi  iboralarining  so‘nggisi  ma’no  darajasining 

kuchliligi, obrazliligi va ifodaliligi jihatidan ajralib turadi.  

Xuddi  shuningdek,  mum  tishlamoq,  og‘ziga  talqon  solmoq,  og‘ziga  qatiq 

ivitmoq  sinonimik  uyada  ikkinchi  va  uchinchi  iboralar  birinchisiga  nisbatan 

obrazliroqdir.  Olib  borilgan  maxsus  «kuzatishlar  frazeologik  sinonimlarning 

ko‘pincha obrazlilik darajasi farq qilishini ko‘rsatadi».  

Frazeologik  sinonimlar  ham  nutq  ko‘rinishlariga  xoslangan  bo‘ladi.  Bir 

sinonimik  uyadagi  iboralarning  ba’zisi  umumnutqqa  xos  bo‘lsa,  ba’zisi  boshqa 

biron  nutq  ko‘rinishiga  xoslangan  bo‘ladi.  Masalan:  erga  tegmoq,  turmushga