O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi bеrdаq nоmidаgi qоrаqаlpоq dаvlаt univеrsitеti

tog‘, yassi tog‘ kabilar geografik atamalardir. 

Atamalar  ma’lum  bir  aniq  tushunchani  ifoda  etadi.  Ular  dialekt  va  shevaga 

oid  so‘zlardagi  kabi  fonetik,  leksik  va  morfologik  ko‘rinishlariga  ega  bo‘lmaydi. 

Atamalar,  odatda,  barcha  sheva  vakillari  uchun  umumiy  bo‘ladi  va  kasb  egasi 

---

 

 

 

tomonidan  qaysi  hududda  yashashidan  qat’iy  nazar,  hamma  joyda  bir  xilda 

qo‘llanadi va yoziladi. 

Atamalarning adabiy tilga kirib kelishida vaqtli matbuot va adabiyotning roli 

juda katta. Ko‘pgina atamalarlarning ommalashuvida joylardagi gazeta va jurnallar 

bilan  bir  qatorda  A.Qahhorning  «Qo‘shchinor  chiroqlari»,  «Sinchalak»  kabi 

asarlari  muhim  rol  o‘ynadi.  Matnda  tushunilmaydigan  ilmiy-texnik  terminlarning 

haddan  tashqari  ko‘p  uyib  yuborilishi  vaqtli  matbuot  materialining  yorqin  va 

mazmundor,  tilining  to‘la  tushunarli  va  ommabop  bo‘lishiga  putur  etkazadi. 

Adabiy  tilning  ommaga  oson  tushunarli  bo‘lishi  va  tozaligi  uchun  kurashgan 

yozuvchilardan  biri  «texnika  terminlarini  suiiste’mol  qilish  yaramaydi»  deb 

alohida ta’kidlagan edi.  

Ayrim ixtisosga oid terminlarga izoh bermay o‘tish xato, bu mutaxassislikka 

doir  ilmiy-texnik  adabiyotlarda  ham  xato  hisoblanadi  (ayniqsa,  ommabop 

adabiyotlarda va publitsistikada). Gazeta va jurnallarda quyidagi  matnlardagi kabi 

hech  qanday  izoh  va  tushuntirishsiz  qo‘llanilgan  terminlar  uchrab  qoladi:  Bu 

svecha  zazorlaridan  suyuqlik  ichida  ham  uchqunlar  chiqayotganligi  ko‘rinib 

turadi (Gazetadan). 

Til  an’analariga  nomuvofiq,  o‘rinsiz  yasalgan  terminlarni  ishlatish  ham 

uslubiy  nuqson  sanaladi.  Masalan:  ...Volgograd  oblastidan  «Qiltiriqsiz-1» 

ataladigan eng yaxshi bug‘doy urug‘i bizga etkazib berildi (Gazetadan). 

Fan  va  texnikaga  oid  va  ilmiy-ommabop  kitoblar  tilini,  fikr  bayonini  sodda 

qilish  asarning  ilmiy  qimmatini  pasaytiradi,  deb  noto‘g‘ri  tushunmaslik  kerak. 

Odatda,  «o‘ta  olimona»  til  bilan  ifoda  qilingan  oddiy  narsalar  va  hodisalar, 

ko‘pincha, murakkab va tushunarsiz bo‘lib qoladi. 

Kanselyarizmning  qo‘llanish  doirasi.  Rasmiy  uslubga  xos  so‘z  va  nutq 

oborotlari  kanselyarizm  deyiladi.  Qonun,  buyruq  va  ish-xizmatiga  doir 

yozishmalar, chaqiriq qog‘ozlari, taklifnomalar, telegrammalar tilida umumnutqqa 

xos  vositalardan  tashqari,  rasmiy    uslubga  xos  maxsus  so‘z  va  qolipdagi  tayyor 

---

 

 

 

formulirovkalar  (yuqoridagi  ko‘rsatilgan,  quyidagi  bayon  qilingan,  maqsadga 

ko‘ra, javoban, e’tiborga olingan holda kabi) keng qo‘llaniladi. 

Kanselyariya  qog‘oz  va  hujjatlaridagi  qat’iy  shaklga  kirgan  bunday  tayyor 

so‘z va iboralar  matnga alohida rasmiylik  ottenkasini beradi. Masalan: ...sohasida 

erishgan  juda  katta  muvafaqiyatlari  uchun  ...unvoni  berilsin;  ...belgilangan 

tadbirlarni  qarab  chiqdi  va  ma’qulladi;  ...keng  joriy  qilish  vazifasi  topshirildi; 

...qarorlarini amalga oshira borib kabi. 

Kanselyarizmlar  o‘zi  aloqador  bo‘lmagan  boshqa  nutqda  qo‘llansa,  matn 

yo‘nalishiga  boshqacha  uslubiy  tus  kiritadi.  Masalan:  Ishchilarga  kino  xizmatini 

ko‘rsatish  talab  darajasida  emas  (Gazetadan).  ...paxta  chaman-chaman 

ochilganiga  qaramasdan,  terim  mashinalari  to‘la  quvvat  bilan  ishlamayotir