O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi bеrdаq nоmidаgi qоrаqаlpоq dаvlаt univеrsitеti

toychoq,  qo‘zichoq,  bo‘taloq,  do‘mboq,  kenjatoy,  bolatoy,  opajon,  bolagina, 

aylanay, o‘rgilay, girgitton bo‘lay va hokazo; 

b)  tantanali,  ritorik  hamda  poetik  so‘zlar.  Bunday  so‘zlar  nutqqa  dabdabali, 

ko‘tarinki  ruh  kiritadi.  Kuchli  ifoda  vositasi  hisoblangan  bunday  so‘zlarning 

ko‘pchiligini arxaik so‘zlar tashkil qiladi. 

Bu turkumdagi so‘zlarga og‘zaki ijodiyot – folklorda keng qo‘llanuvchi xalq 

poetik  so‘zlarini  ham  kiritish  mumkin.  Bunday  so‘zlar  adabiy  tildagi  so‘zlardan 

o‘zining  og‘zaki-poetik  bo‘yog‘i  va  doston  qo‘shiqlariga  xos  xususiyati  bilan 

ajralib  turadi.  Masalan:  alp  (pahlavon),  lopchi  (lofchi),  sinchi  (otni  yaxshi 

biluvchi),  ko‘kalam  (ko‘kalamzor),  kelbatli  (qaddi  qomati  kelishgan),  halolxo‘r 

(to‘g‘ri, vijdonli). 

Salbiy baho ottenkasiga ega bo‘lgan so‘zlar qatoriga quyidagilar kiradi: 

a)  jirkanish  va  mensimaslikni  ifoda  qiluvchi  so‘zlar:  oyimcha,  oyimchaxon, 

oyimtilla,  baloxo‘r,  pashshaxo‘rda,  kerilmajon,  mazaxo‘rlik,  yutoqmoq,  so‘tak, 

xomkalla, o‘limtik kabi; 

b) qarg‘ish, so‘kish va haqorat ma’nosini ifoda qiladigan so‘zlar: zumrasha, 

xumpar,  tirrancha,  la’nati,  gazanda,  simyon,  bachchag‘ar,  oqpadar,  qizitaloq, 

jinnivachcha,  juvonmarg,  go‘rso‘xta,  baraka  topmagur,  qoqbosh,  to‘ymagur, 

turqing qursin...; 

v)  xalq  tilidagi  hazil  so‘z  va  iboralar:  ahmoqqa  to‘qmoq  (kishining  muskul 

kuchini  o‘lchaydigan  asbob),  oyog‘ini  to‘rtta  qilib  qo‘ymoq  (uylantirish 

ma’nosida); 

g) salbiy emotsional bo‘yoqqa ega bo‘lgan publitsistik leksika. Bunday so‘z 

va  iboralar  publitsistikada  dushman  va  yot  oqimlarni  fosh  etishda  keng 

qo‘llaniladi.  Masalan:  qora  guruh,  sariq  iblis,  okean  ortidagilar,  banditlar, 

---

 

 

 

bosqinchilar,  yo‘lchilar,  shovinistlar,  imperialistlar,  urush  olovini  yoquvchilar, 

ma’rifat dushmanlari kabi. 

Emotsional-ekspressiv  leksikasidan  foydalanish  matnning  umumiy  uslubiy 

maqsad  va  yo‘nalishi  bilan  bog‘liq.  Emotsional  xususiyatga  ega  bo‘lgan  so‘zlar 

badiiy-publitsistik  asarlarda  hamda  so‘zlashuv  nutqida  qo‘llanadi.  Biroq  dag‘al 

so‘zlar  (vulgarizmlar)  va  haqorat    so‘zlardan  foydalanishda  ma’lum  odob 

chegarasida  turish  zarur.  Qo‘pol,  vulgar,  argo  so‘zlarni  hatto  asarda  ishtirok 

etuvchi  shaxslarning  nutqiy  xarakteristikasini  berish  maqsadida  ishlatish  ham 

naturalizmga olib keladi. 

Evfemizmlar  va  ularning  uslubiy  roli.  Evfemizm  tilning  ifoda  va  uslubiy 

vositalaridan  biri  sanaladi.  Aytish    noqulay  yoki  noo‘rin  bo‘lgan  so‘z  yoki  ibora 

o‘rniga  ishlatiladigan  «pardali»  so‘z  yoki  ibora  evfemizm  deyiladi.  Masalan, 

bo‘g‘oz  xotin,  deb  aytish  jonli  tilda  ham,  adabiy  tilda  ham  noqulay  bo‘lganligi 

uchun  uning  o‘rnida  ikkiqat,  og‘iroyoqli,  homilador,  yukli  kabi  evfemistik  so‘zlar 

ishlatiladi.  Xuddi  shuningdek,  nutq  vaziyatiga  qarab  tug‘di  o‘rnida  ko‘zi  yoridi, 

ahmoq  o‘rnida  aqli  qisqa,  kar  o‘rnida  qulog‘i  og‘ir,  o‘g‘ri  o‘rnida  qo‘li  egri  kabi 

iboralar qo‘llanadi. 

Tilda evfemizmlarning yaratilishi etnografik tushuncha – tabu hodisasi bilan 

ham  aloqadordir.  Kishilik  jamiyati  taraqqiyotning  ibtidoiy  davrida  tabiat 

hodisalarining  sirini  bilishga  ojiz  bo‘lgan.  Inson  qo‘rquv  uyg‘otadigan  sehrli  va 

zararli, yovuz kuchlardan, jin, arvoh, «yomon ruhlar»dan, ofatli kasallik va yirtqich 

hayvonlardan saqlanishning birdan-bir chorasi ularning nomini aytishni man etish, 

atamaslik deb tushungan.  Aloqa-aralashuv  muomalasida so‘zlarni aytishni bunday 

man qilish, ta’qiqlash hodisasi tabu deb ataladi. 

Nomini aytish man etilgan qo‘rqinchli narsa va hodisalarni, yovuz kuchlarni 

chiqarish  xavfini  tug‘dirmay  gapirish  zarurati  tug‘ilganda,  ular  boshqa  so‘zlar, 

ya’ni  evfemizmlar  bilan  almashtiriladi.  Tabu  hodisasi  izlarini  tilda  hozir  ham 

uchratish  mumkin.  Masalan,  yitqich  hayvon  bo‘ri  o‘rnida  itqush,  qabishqir,