ABU RAYHON BERUNIY
(973 – 1048)
Beruniy 973 yil 4 sentyabrda Xorazmning Qiyot (Kat) shahrida dunyoga
kelgan. Dastlabki ta’limni ona shahrida olgan, mashhur olim Abu Nasr ibn Ali
Iroqdan ilmi nujum, riyozat kabi fanlardan dars oladi. U 17 yoshida ilk astronomik
kuzatishlarni o‘tkazadi. U 150 dan ortiq ilmiy asarlar yozadi. Buyuk
bobokalonimiz 1048 yil 13 dekabrda G’aznada vafot etgan. «Berun» yoki «Birun»
so‘zi
«tashqari»
degan
ma’noni
anglatadi.
Ma'lumotlarda yozilishicha uning 152 ta kitobining nomi na'lum. Bizgacha
ulardan 27 tasigina yetib kelgan. Uning bir qancha kitobi tabiiyot ilmiga
bag'ishlangan. Bu sohaning rivojlanishida Beruniyning tabiiyot va tabiat
hodisalarini o'rganish usullari , harakat, tovush, issiqlik,yorug'lik, elektr,
magnetizm, atmosferadagi hodisalar, modda tuzilishi haqidagi ijodiy ishlari
katta
ahamiyatga
ega
bo'ladi.
Beruniyning o'sha davrda yaratgan kashfiyotlaridan biri - globus ixtiro
etganligidir.
U Quyosh atrofida sayyoralar aylanishini, Yer esa ana shu
sayyoralardan
biri
ekanligini
aytadi.
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» (taqvim va yil hisobi,
shuningdek, sug‘diylar, qadimgi xorazmliklar, forslar, yunonlar, yaxudiylar,
xristianlar va musulmonlarning bayramlari, urf-odatlari to‘g‘risida ma’lumot
beruvchi asar), «Geodeziya», «Quyosh harakatini aniqlash yo‘li», «Mineralogiya»,
«Saydana», «Hindiston» va Bеruniy o’zining “Yulduzlar haqidagi fan”
(Astrologiya) asarida Astrolabiya asbobi haqida yozib, u dastlab grеklarning
kuzatish asbobi bo’lganligini ta'kidlaydi. Grеkcha “Astrolabon” so’zi “astro” –
“yulduz” va “labiyn” ushlamoq so’zlaridan olingan bo’lib, u osmonda qo’zg’almas
yulduzlarning koordinatalarini aniqlaydigan asbobini bildiradi.
Xorazmdagi siyosiy vaziyatning o‘zgarishi natijasida Beruniy 998 yili Jurjon
shahriga ketishga majbur bo‘ladi. U bu davrga qadar Kot va Ray shaharlarida
o‘zining
dastlabki
ilmiy
izlanishlarini
boshlab
yuborgan
edi.
Jurjonda kechgan yillar (998-1004) Beruniy uchun yirik izlanishlar va ijodiy
kamolat davri bo‘ldi. O‘zining birinchi astronomik tajribalarini 16 yoshida Kot
shahrida boshlagan alloma, Jurjonda nafaqat astronomiya va boshqa tabiiy fanlar
bilan, balki tarix va din tarixi bilan ham shug‘ullanadi. Olimning muhim
asarlaridan biri - "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" uning Jurjon saroyida
xizmat qilgan davrida yaratiladi. 1000 yili tugallangan bu asar muallifning ko‘p
qirrali olim ekanligini namoyish etdi va unga katta shuhrat keltirdi. Umuman,
Beruniy
Jurjonda
o‘ndan
ortiq
asarlar
bitishga
muyassar
bo‘ldi.
Beruniy 1004-1017 yillarda Xorazmga qaytadi. Xorazmning yangi hukmdori Abu
Abbos Ma’mun ibn Ma’mun Beruniyni o‘z saroyida katga izzat-hurmat bilan qabul
qiladi. Olim Xorazmshoh Ma’mun rahnamoligida vujudga kelgan ilmiy markazda
faoliyat ko‘rsatish bilan birga siyosiy jarayonlarda ham Xorazmshohning yaqin
maslahatchisiga aylandi. Xorazmning Mahmud G‘aznaviy tomonidan bosib
olinishi Beruniy hayotini xavf ostiga qo‘ydi. U Xorazmshoh saroyidagi aksariyat
olimlar, jumladan, ustozi Abu Nasr ibn Iroq, Abu al-Xayr Xammar va boshqalar
bilan
birga
G‘azna
shahriga
asir
qilib
olib
ketiladi.
Ma’lumki, Xorazm ilmiy markazi olimlardan faqat Ibn Sino va Abu Sahya
Masihiylar Mahmud G‘aznaviy zulmidan xavotirlanib, G‘aznaga emas Jurjonga
qarab yo‘l olgan edilar. Beruniyning 1014-1048 yillarda G‘aznada kechirgan
hayoti moddiy va siyosiy jihatdan mashaqqatli bo‘lishiga qaramasdan, UNING
ilmiy faoliyati uchun eng mahsuldor davr bo‘ldi. U Mahmud G‘aznaviy saroyida
kechgan dastlabki yillarda astronomiya va geodeziya masalalariga katga e’tibor
berdi.
Muallifning ilmiy adabiyotlarda qisqacha "Geodeziya" deb yuritiladigan
"Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini
aniqlash" nomli astronomiya va geografiyaga bag‘ishlangan asari 1025 yilda yozib
tugatildi.
Beruniyning "Munajjimlik san’atidan boshlang‘ich tushunchalar" asari ham 1029
yili G‘aznada yoziladi. Oradan bir yil o‘tib, u o‘zining "Hindiston" nomi bilan
tanilgan "Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarini aniqlash"
kitobini
yakunlaydi.
Bu shoh asarning vujudga kelishiga Mahmud G‘aznaviyning Hindistonga qilgan
yurishlari sabab bo‘ldi. Saroyning eng nufuzli astrologlaridan sanalgan Beruniy
Mahmud G‘aznaviy bilan Hindistonda bir muddat istiqomat qiladi va u yerda
sanskrit tilini mukammal egallashga muvaffaq bo‘ladi. U bu til yordamida
hindlarning tarixi, urf-odatlari, madaniyati va fani bilan yaqindan tanishadi va
natijada "Hindiston" asarini yaratadi. 1030 yil Mahmud G‘aznaviy vafot etadi.
Taxtga uning o‘g‘li Ma’sudning o‘tirishi Beruniy ahvolini ancha yaxshilaydi. Olim
o‘zining astronomiyaga oid eng yirik asarini mazkur hukmdorga bag‘ishlab
"Masud qonuni" deb ataydi. O‘rta asr olimlarining yozishiga ko‘ra, sulton Ma’sud
bu asar uchun Beruniyga bir filga ortilgan katga mikdordagi kumush tangalar
hadya
etadi.
Mutaxassislar fikricha, "Ma’sud qonuni" kitobi matematika va astronomiya
bo‘yicha ungacha yozilgan barcha kitoblarning izini o‘chirib yuborgan.
Olim sulton Ma’sudning o‘g‘li Mavdudning hukmronlik yillarida (1041-1049)
o‘zining yana ikki asari - "Mineralogiya" va "Farmakognoziya" deb atalgan ikki
asarini yozadi. Ularning har biri mazkur sohalardagi betakror asarlardan bo‘lib,
jahon madaniyatining noyob durdonalaridan hisoblandi. Abu Rayhon Beruniy
1048
yili
G‘azna
shahrida
vafot
etadi.
Olim yozib qoldirgan 160 dan ortiq asarlari bilan astronomiya, astrologiya,
matematika, geodeziya, geologiya, mineralogiya, geografiya, arifmetika, tabobat,
farmakognoziya, tarix, filologiya va boshqa fanlarning rivojiga noyob hissa qo‘sha
oldi.
Beruniyning betakror ijodi uning vatani O‘zbekistonda alohida e’tibor qozongan.
Uning qator yirik asarlari o‘zbek va rus tillariga tarjima qilinib Toshkentda nashr
etilgan.
