Nihoyat, «Nilometr»ning hozirgi kundagi holati to‘g‘risida. Ikkinchi Jahon
urushi tugagach, 1940-yillarning oxirlarida inshootni ta’mirlash ishlari boshlangan.
Bu ishlarga Misr jamoat ishlari vazirining o‘sha yillardagi yordamchisi Kamol
G‘olib poshsho rahbarlik qilgan. Bunda inshootni yuqoridan o‘rab turgan bino
qoldiqlari oynali qilib qayta tiklanib, usti aslidagiga o‘xshash ko‘rinishda, gumbaz
shaklida berkitilgan. Ahmad al-Farg‘oniydan meros bo‘lib qolgan ushbu o‘ta
Al-Farg’oniy shuningdеk turli iqlim chеgarasida yotgan mamlakatlar va
shaharlarning ro’yxatini kеltiradi. Bunda birinchi iqlim chеgarasini Xitoyning
janubiy qismi, dеngiz qirg’og’i va hindistonning janubi orqali o’tkaziladi.
Shuningdеk bu iqlimga “Arablar oroli” )hozirgi Arab yarim oroli), Yaman, Qizil
dеngiz, Abissini (Efiopiya), Nilni o’z ichiga olib, bu iqlim g’arbiy dеngizda (ya'ni
atlantika okеanida) tugaydi.
Shuningdеk Farg’oniy Еr hajmi birligida Quyosh, Oy va planеtalarning
hajmlarini ham hisoblaydi. Unda Oy – 5,17; Mеrkuriy – 1,18; Vеnеra 3,10;
Quyosh 5,5; Mars 1,7; Yupitеr 4,56; Saturn 4,5 Еr hajmi ko’rinishlarida kеltiriladi.
Baxtga qarshi bu masalalarda hisoblash mеtodlaridagi kamchilklar o’z kuchini
ko’rsatib, xatolik katta chiqadi. Xususan Oyning hajmi uning haqiqiy hajmidan o’n
martacha kam chiqqan. Asarning oxirgi bo’limlaridan bir nеchtasi yoritgichlarning
chiqish va botish vaqtlarini aniqlashga, Quyosh shafag’iga bag’ishlangan.
U Bag`dodda Xorun ar-Rashidning o`g`li al-Ma’mun hukmronligi (813-833)
davrida O`rta Osiyolik olimlar Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abbos ibn Sa’id
Javhariy va boshqalar bilan birga ishlagan. Ular dastlab yunon olimlarining
asarlarini arab tiliga tarjima qilishgan, keyin esa o`zlari mustaqil asarlar
yaratishgan. Xalifa al-Ma’mun 829 yil Bag`doddagi “Bayt al-hikmat”
(”Donishmandlar uyi”) qoshida, 832 yil Damashqda rasadxona (observatoriya)
qurdirgan. Bu rasadxonalarda muntazam ravishda kuzatuv ishlari olib borilgan.
Ularda Farg`oniy ham faol qatnashgan, kuzatuvlarning natijasini “Al-Ma`munning
tekshiilgan jadvallari” nomi bilan kitob holiga keltirgan. Bu astronomik jadvallarni
aslida faylasuf al-Kindiy oxiriga yetkazishi zarur edi, ammo u xalifa Mutavakkil
(846-862)ning g`azabiga uchrab qatl qilinganidan so`ng uni davom ettirish va
oxiriga yetkazish Farg`oniyga qolgan. Farg`oniy bu vazifani muvaffaqiyatli hal
etgan.
Farg`oniyning birinchi mustaqil asari “Astronomiyaga kirish” deb ataladi.
Bu asarda u o`zigacha yashagan astronomlarning ishlarini tartibga solib, izchil
bayon etadi va ularda uchraydigan ba’zi kamchiliklarni tanqid qiladi. Shu asari
bilan Farg`oniy o`zining yetuk astronom ekanini ko`rsatgan. Farg`oniy avvalroq
astronomiyani chuqur egallaganini isbotlab, 812 yil Quyosh tutilishini oldindan
aytib
bergan
edi.
Farg`oniyning bunday yutuqlarga erishishida uning qunt bilan qadimgi yunon
matematikasi va astronomiyasini o`rganishi bilan birga hamkasb do`stlarining ham
xizmati katta bo`ldi. “Bayt al-hikmat”da Farg`oniy bilan birga, Xorazmiy va
Javhariydan tashqari, IX asrning mashhur matematik va astronomlari Muso ibn
Shokir o`g`illari — Muhammad, Ahmad va al-Hasan (”Banu Muso”) ishlaganlar.
Farg`oniy Muso o`g`illari bilan Qizil dengiz yaqinidagi Sanjor va Kufa sahrosida
kuzatuvlar
olib
borgani
haqida
ma’lumotlar
saqlanib
qolgan.
Farg`oniyning yana bir asari “Osmon harakatlari va astronomiya fani to`plami
haqida kitob” deb ataladi. Bu asar astronomiyadan arab tilida yozilgan birinchi
kitoblardan hisoblanadi. Farg`oniyning bu asari XII asrda latin tiliga, XIII asrda
esa ko`pgine Yevropa tillariga tarjima qilingan. Asarning anchagina qismini
astronomik asboblar yasash va ulardan foydalanish metodlari, xususan, astronomik
kuzatuvlar uchun eng zarur asboblardan biri — Quyosh soatining bayoni egallaydi.
Farg`oniyning asarlariga qiziqish Yevropada XIII asrdan so`ng ham davom etgan.
Uning “Astronomiya elementlari” nomli asarini Yakob Galius 1669 yilda latin
tiliga tarjima qilgan va arabcha teksti bilan Amsterdamda nashr qilgan.
Farg`oniy risola ham yaratgan, masalan, Ptolomeyning “Almagest” asarining
sharhiga bag`ishlab “Almagestning kirish bo`limlari haqida o`ttiz bobdan iborat
risola” nomli asar yozgan. U astronomik asboblar haqida kitoblar yozishni davom
ettirib, “Asturlob haqida mukammal kitob” va “Asturlob yashash haqida” degan
asarlar ham yaratgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
