O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta- maxsus ta‟lim vazir ligi buxoro muhandislik-texnologiya instituti ro‟yxatga olindi

 
Nazariy unumdorlik ushbu tenglama yordamida hisoblanadi:
 
(6.8) 
bu yerda 
F
2
–ishchi g‘ildirakning tashqi aylana bo‘yicha erkin kesim kanali yuzasi; 
S
r2
– 
suyuqlikning ishchi g‘ildirakdan chiqishdagi absolyut tezligining radial tashkil etuvchisi; 
D
2 
-
 
g‘ildirakning tashqi diametri; 
z
-kurakchalar soni; 

- kurakchalar qarshiligi; 
b
- g‘ildirak eni. 
Nasosning haqiqiy unumdorligi: 

---

29 
bu yerda 

v
–nasosning hajmiy foydali ish koeffisienti. 
6.4-rasm. Markazdan qochma nasos naporiga 
β
2 
burchakning ta‘siri. 
6.5-rasm. Markazdan qochma nasosning 
xususiy xarakteristikasi. 
6.3.Markazdan qochma nasoslar xarakteristikalari 
Markazdan qochma nasoslar xarakteristikalari. Nasoslar ishini tahlil qilish uchun ularni xususiy 
va universal xarakteristikalaridan foydalaniladi. 
Nasosning xususiy xarakteristikasi bosim 
N
, talab etilayotgan quvvat 
N
, nasosning foydali ish 
koeffisienti 

n
larning 
n=const
bo‘lgandagi unumdorlik 
V 
ga nisbatan o‘zaro bog‘liqligidir. 
Nasosning bosimini unumdorlik bilan bog‘liqligini aniqlash uchun, tezlikning radial tashkil 
etuvchisi 
C
r2
ni unumdorlik orqali (6.8) tenglamaga binoan quyidagi ko‘rinishi: 
va (6.7) ga qo‘yib ushbu tenglamani olamiz: 
(6.9) 
Ushbu nasos uchun 
U
2
, 

2
, 

v
, F
2 
lar o‘zgarmas kattalik bo‘lib, 
N
ning 
V 
dan bog‘liqligi (6.9) 
tenglamaga binoan to‘g‘ri chiziq bilan ifodalanadi: 
bu yerda 
A
va 
V
- o‘zgarmas koeffisientlar. 
Haqiqatda esa tajriba bo‘yicha 
n=const 
bo‘lganda, 
N
ning 
V 
ga bog‘liqligi egri chiziqni beradi 
(6.5-rasm), ya‘ni, unumdorlik oshgan sari nasos bosimi pasayadi, iste‘mol quvvati esa ortadi. Foydali 
ish koeffisientining qiymati esa maksimumdan o‘tib ketadi. Ma‘lumki, nasosning foydali ish 
koeffisienti foydali quvvat 
 
ning nasos o‘qidagi quvvati nisbatiga teng. Foydali 
quvvat suyuqlikka energiyasini berishga sarf bo‘ladi.
V=0
va 
V=V
maks
bo‘lganda, foydali quvvat 
nolga teng, ya‘ni 
N=0
bo‘ladi. So‘rish quvuri lo‘kidoni berk bo‘lganda, ya‘ni 
V=0
da, nasos eng kam 
quvvat iste‘mol qiladi. 
Nasosni ekspluatatsiya qilganda eng samarali ishi 

n
-V 
koordinatlaridagi, ma‘lum aylanish 
chastotasidagi egri chiziqning maksimumiga to‘g‘ri keladigan oraliq 
N 
va 
V
zonasiga to‘g‘ri keladi. 
6.6.– rasm. Aylanish chastotasi n bo‘lganda markazdan qochma 
nasosning universal xarakteristikasi 

---

30 
Nasosning universal xarakteristikasi nasos ishining chegaraviy qiymatlari haqida ma‘lumotlar 
va bunda foydali ish koeffisientining maksimal qiymatini, uning optimal ish rejimini tanlashga 
imkoniyat beradi.
 
Nasos universal xarakteristikasi ishchi g‘ildiragining turli aylanish chastotalari uchun olinadi. 
Bunda 
N
– 
V
bog‘liqlik bir necha marta olinadi. Har bir 
N
–
V
egri chiziqda o‘zgarmas foydali ish 
koeffisientining (
) qiymatlariga tegishli nuqtalar ajratiladi. 
m-m
chizig‘i foydali ish 
koeffisientlarining maksimum qiymatlariga teng bo‘ladi. 
Nasosning tarmoqdagi ishi. Tarmoq xarakteristikasi uzatilayotgan suyuqlik unumdorligi bilan 
bosim orasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Bosim esa, geometrik uzatish balandligi bilan bosimni 
yo‘qotilish yig‘indisi orqali aniqlanadi. 
6.7.-rasm. Nasosning tarmoq xarakteristikasi. 
Darsi-Veysbax tenglamasidan 
ekanligini aniqlash mumkin. Bundan 
xarakteristikaning parabola tenglamasini 
ko‘rinishida yozish mumkin.
6.7-rasmda nasos va tarmoqning xarakteristikasi ko‘rsatilgan. Bu xarakteristikalarning 
kesishgan joyi 
A
ish nuqtasi deyiladi. Ushbu tarmoqda nasos ishlagada bu nuqta eng yuqori 
unumdorlik ekanligini bildiradi. Agar kattaroq miqdorda unumdorlik kerak bo‘lsa, elektr 
yuritkichning aylanishlar chastotasini oshirish zarur yoki tarmoqda bosim yo‘qotilishini, hamda 
geometrik uzatish balandligini kamaytirish kerak. 
6.4.Nasosning tarmoqdagi ishi 
Tarmoqda bosim yo‘qotilishi kamaytirilganda, ish nuqtasi (
A
1
) o‘ngga suriladi. Agar, yuqorida 
qayd etilgan, uchchala usulda ham unumdorlik oshmasa, u holda nasos yanada quvvatlisi bilan 
almashtiriladi. 
Nasoslarni birgalikda ishlashi. Nasoslarning suyuqlikni uzatish miqdorini oshirishga, ularni 
parallel ulash yo‘li bilan erishiladi. 
6.7-rasm. Parallel ulangan ikki nasosning 
birgalikda ishlashi. 
6.8-rasm. Ketma-ket ulangan ikki nasosning 
birgalikda ishlashi.
 
Nasoslarning yig‘ma xarakteristikasini har bir nasos xarakteristikasi abssissalari yig‘indisi 
orqali olinadi. 
6.7-rasmda 1 va 2 nasoslarning yig‘ma xarakteristikalari ko‘rsatilgan. Har bir nasos alohida 
V1 va V2 unumdorlikka ega. Parallel ulanganda yig‘ma unumdorlik V3 ga teng bo‘ladi (A ish 
nuqtasi), lekin u nasoslarni alohida unumdorliklaridan kam bo‘ladi. Bunda unumdorlikdan yutish 
tarmoq xarakteristikasining shakliga bog‘liq bo‘ladi. Agar tarmoq xarakteristikasi qiya bo‘lsa (egri 
chiziq), yig‘ma unumdorlik o‘sadi. Bosimning o‘sishi bunday hollarda sezilarsiz bo‘ladi. 

---

31 
Bosimning ortishi uchun nasoslar ketma-ket ulanishi kerak. Bu holda yig‘ma xarakteristika 
alohida nasoslarning xarakteristika ordinatalarini qo‘shish yo‘li bilan olinadi. Bu xarakteristika bilan 
tarmoq xarakteristikasi kesishgan nuqtasi yig‘ma bosim va unumdorlikni aniqlab beradi (6.8-rasm). 
Tarmoqning xarakteristikasi tikka (qiya) bo‘lsa sezilarli o‘sishga erishiladi. 
Markazdan qochma nasoslarni rostlash. Rostlash, masalan, nasos uzatishini o‘zgartirishdan 
iborat bo‘ladi. Bunga erishish uchun yoki tarmoq xarakteristikasi, yoki nasos xarakteristikasi 
o‘zgartiriladi. 
Tarmoq xarakteristikasini esa uzatish quvuridagi lo‘kidonni ochish yoki yopish bilan 
o‘zgartirish mumkin. So‘rish quvuridagi uzatishni rostlash odatda nasos ishini uzilishiga olib keladi.
 
Nasos xarakteristikasini o‘zgartirish uchun ishchi g‘ildirak sonini oshirish yoki kurakchalarni 
burilish burchaklari 

1
va 

2
larni o‘zgartirish bilan amalga oshirish mumkin. Burchakni 
o‘zgartirganda nasos unumdorligini katta qiymatga oshirishga erishsa bo‘ladi.
 
Proporsionallik qonuni. Markazdan qochma nasoslarning napori va unumdorligi nasos ishchi 
g‘ildiragining aylanish chastotasi (soni)ga bog‘liq bo‘ladi. (6.6) tenglamaga muvofiq nasos napori 
aylanma tezlik kvadratiga bog‘liq, ya‘ni 
N 

 c
2
u
2
.
 
Agar aylanishlar soni 
n
1
da napor 
N
1
bo‘lsa, 
n
2
 

 N
2
 
bo‘ladi deb xulosa qilsak, unda: