O`zbekiston respublikasi oliy va o`R

Marketing terminlari – alohida mustaqil terminosistema sifatida

Ma`lum bir tilda biror bir tushunchaning paydo bo`lishi jamiyat ehtiyoji va davr nuqtayi nazaridan amalga oshiriladi. Jahon tilshunosligiga marketing tushunchasining kirib kelishi XIX asrning o`rtalariga borib taqalsa, o`zbek tilshunosligida bu jarayon asrning oxirlariga kelib vujudga keldi. Marketing termini dastavval qator ilmiy adabiyotlarda, ya`ni iqtisodiy adabiyotlarda qo`llangan bo`lsa, keyinlik esa ommaviy axboorot vositalari orqali keng omma ixtiyoriga uzatilib, jamoatchilik muomalasiga kiritildi. Sohalar terminologiyasida yangi soha vujudga keldi, natijada esa uning rivojida yangi bosqich boshlandi. Albatta, iqtisodiy jarayonlarning o`rni beqiyos bo`ldi. Ma`lumki, tovar va xizmatlarga bo`lgan iste`molchilarning ehtiyojini, ularga haq to`1ay olish qobiliyatlarini aniqlash zarurati, jahon iqtisodiy krizislari, tovarlarni ortiqcha ishlab chiqarish, ularni omborlarda to`planib qolishi kabi holatlar marketingning shakllanishi va rivojlanishida asos bo`lib xizmat qildi.

Marketing atamasi iste`molga XIX asr 60-yillarida Makkovern tomonidan kiritilgan<sup>5</sup>. XX asrning boshida - 1903-yil AQSHning Pitsburg, 1905-yil Penselvaniya, 1910-yil Vikson universitetlarida marketing fanidan ma`ruzlar o`qiy boshlandi. Amaliyotda ilk bor marketing bo`limlari 1911-yilda “Kretis pablishing Ko”, “Yu. S. rabkerKo” kabi kompaniyalarning boshqaruv apparati tarkibida tashkil etilgan. 1926-yilda AQSHda marketing va reklama o`qituvchilarining Milliy assotsiatsiyasi tuzildi. 1931-yilda Amerika marketing jamiyati, 1937-yilda Amerika Milliy assotsiatsiayasi tuzildi. 30-40-yillarda ko`pgina iqtisodiyot rivojlangan mamalakatlatlarda milliy marketing assotsiatsiyalari tuzildi. 50-60-yillarda Xalqaro marketing federatsiyasi, jamoatchilik fikrlari va marketing bo`yicha Yevropa jamiyati va Yevropa marketing akademiyasi kabi xalqaro tashkilotlar tuzildi. XXarsning ikkinchi yarmidan boshlab O`zbekistonning iqtisodiy oliy o`quv yurtlarida marketing fani o`qitila boshlandi.

Shu yillarda marketing masalalari bilan S. Alimov, S. G`ulomov, A. Bekmurodov, J. Jalolov, M. Qosimova, D. Muhitdinov, X. Raimov, A. Soliyevkabi olimlar tadqiqot ishlari olib bordilar<sup>6</sup>. 1986-yilda “Sovplastil” qo`shma korxonasida birinchi bo`lib marketing bo`limi tuzildi. keyingi yillarda esa Toshtekstilmash, Chkalov nomidagi aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi, Toshselmash kabi yirik korxonalarda ham marketing bo`limlari tuzildi. 90-yillarga kelib, deyarli barcha korxonalarda marketing bo`limlari tashkil etildi. Oliy va o`rta maxsus ta`lim maskanlarida “Marketing asoslari” fani o`qitila boshlandi⁷.

Marketing tovar ayirboshlash yo`li bilan ehtiyoj va talablarni qondirishga yo`naltirilgan inson faoliyatining turi, bozordagi barcha qatnashchilarning o`zaro manfaatlariga asoslangan harakatlarini, talabini shakllantirish va qondirish uchun birlashtirishdir. Iqtisodiy adabiyotlarda marketing tushunchasiga quyidagicha ta`riflar keltirilgan:

T/r	Muallif	Ta`rif
1.	AQSH marketing assotsiatsiyasi(1960)	Marketing - ijtimoiy jarayon bo`lib, unda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, sotish(almashish)rejalashtiriladi va ehtiyojlar qondiriladi.
	Sh. Xant(1976)	Marketing - bu tovarlarni ayirboshlash jarayoni haqidagi fan
	F. Kotler(1980)	Marketing - ayirboshlash vositasida ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan inson faoliyating turi
4.	AQSH marketing assotsiatsiyasi(1985)	Marketing - bu tovar va xizmatlarni ayirboshlash vositasida alohida shaxslar yoki tashkilotlar ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan narx o`rnatish, siljitish va sotishni o`zida mujassamlashtiradigan rejalashtirish jarayoni
5.	А. P. Golubkov(1999)	Marketing - bu o`zaro manfaatli ayirboshlash vositasida moddiy, nomoddiy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan inson faoliyati turi^8

O`zbekistonda bozor munoasabatlarining rivojlanishi va u bilan bog`liq bo`lgan ko`plab korxonalar iqtisodiy faoliyatidagi o`zgarishlar tobora o`z mahsulotlarini eksport qilishga yo`naltiradi, shuningdek, boshqa mamlakatlardan tovarlarni import qilishga ixtisoslashgan savdo tashkilolarining paydo bo`lishi, mamlakatimizdagi xo`jalik strukturalarining xalqaro mehnat taqsimotiga jalb etilishi – bularning barchasi, ayniqsa, korxona, tashkilot, bank va sug`urta kompaniyalarining ishlab chiqarish, sotuv va boshqaruv faoliyatini muvofiqlashtirish sohasida marketing funktsiyalari va usullarini yaxshi bilishni talab qiladi. Shuningdek, marketing terminiga tilshunoslar tomonidan ham ta`riflar keltirilib, lug`atlarda o`z ifodasini topgan.

“O`zbek tilining izohli lug`ati”da marketing terminiga: Marketing [ ingl. marketing < market – bozor; sotish, pullash ] 1. Iqtisodiyotning mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish ( talab va iste`mol, mahsulotga narx belgilash, ularni targ`ib qilish, sotilayotgan tovarlar hajmini ko`paytirish vositalari kabi) muammolari bilan shug`ullanuvchi sohasi. 2. Bozor ehtiyoji talablaridan kelib chiqqan holda korxonaning yangi xil mahsulotlar ishlanmalarini tayyorlash, tovarlar ishlab chiqarish va sotish yoki turli xil xizmatlar ko`rsatish bo`yicha faoliyatni boshqarish va tashkil etish tizimi.⁹

“Marketing terminlari izohli lug`ati”da keltirilishicha: “Marketing (inglizcha market – bozor) – bozor holatini har tomonlama o`rganish va oldindan baholash asosida tovarlarni ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish hamda shu tariqa yaxshi foyda topishni uyushtirish¹⁰” – deya talqin qilinadi. Yuqoridagi ta`riflardan shuni xulosa qilish mumkinki, marketing insonlar hayotini farovonlashtirishga qaratilgan, keng qamrovli muhim sohadir. Uning til xususiyatlarini tadqiq etish sohani yanada yaqindan bilishga ko`mak beradi. Ushbu tadqiqot ishida marketing terminologiyasi tadqiq etilgan, natijada, terminlarning xususiyatlari ochib berilgan. Tilshunoslikdagi har bir sohaning rivoji ana shu soha negizida shakllangan lug`atlar bilan belgilanadi. Ma’lumki har qanday terminologik lug’at u yoki bu soha terminlarini tartibga keltirish, ularning terminologiyadagi o’rnini topdira olish singari muhim vazifalarni bajaradi.

Marketing termini – marketing terminosistemasining elementi hisoblangan, marketing sohasidagi o`ziga xos tushunchani ifodalovchi so`z yoki so`z birikmasi. Soha terminologiyasiga oid yagona lug`at A. Mamanazarov tomonidan ishlab chiqilgan, lekin ushbu lug`atni sohaga oid mukammal lug`at deb bo`lmaydi. Unda terminga yondashuv bir tomonlama kechgan, natijada lug`at tarkibida bir qator kamchiliklar ham mavjudligini ko`rdik: birinchidan, asosan, inglizcha o`zlashmalae bilan to`ldirilganligi, ikkinchidan, soha terminologiyasiga oid barcha terminlar qamrab olinmaganligi, masalan, etimologik jihatdan o`rganilmaganligi, uchinchidan, terminlarni kalkalash orqali birikma terminlarning ko`payib ketganligi, bilamizki, termin qisqa, lo`nda va aniq bo`lishi, shuningdek, o`zi ifodalayotgan tushunchani konkret izohli muhim hisoblanadi.

“O`zbek tilining izohli lug`ati”da ham bir qator marketing sohasiga oid terminlar o`z ifodasini topgan, ammo bu lug`atda bozor tushunchasi bilan bog`liq 20 dan ortiq, kasbiy terminlar 20 ga yaqin( asosan, sotuvchilikka oid) jami 100 ga yaqin terminlar keltirilganki, hozirda mavjud marketing sohasini yoritib bera oladigan sohaning o`zigagina tegishli terminlar mavjud emas.

T/n	Terminlar		Konsignator
	Attor		Konsignatsiya
	Attorlik		Kliring
	Bazzoz		Investitsiya
	Bazzozlik		Investor
	Baqqol		Inflatsiya
	Baqqollik		Bonus
	Baqqolxona		Broker
	Baqqolchilik		Iste`mol
	Bo`yrafurush		Mablag`
	Bozor		Daromad
	Bozirgon		Xarajat
	Bozorbon		Gilamfurush
	Bozorbop		Korxona
	Bozorboshi		Korxonachi
	Bozorgir		Ko`tara
	Bozorgon		Ko`tarasiga
	Bozori		Ko`tarfurush
	Bozorkom		Brak
	Bozorlamoq		Brakovka
	Bozorlashmoq		Banderol
	Bozorlik		Magazin
	Bozorchi		Magazinchi
	Bozorchilik		Marketing
	Bozorshab		Konsalting
	Bozor-o`char		Savdogar
	Bozurgoniy		Buromad
	Bebozor		Narx
	Dallol		Baho
	Dallolboshi		Rasta
	Dallollik		Mablag`
	Dallolchilik		Pul
	Diler		Tijorat
	Dilerlik		Tijoratchi
	Dorifurush		Iqtisodiyot
	Jallob		Tadbirkor
	Vofurush		Tabdirkorlik
	Korchalon		Xaridor

“O`zbek tilining izohli lug`ati”da keltirilgan marketing terminlari jadvali

Izohli lug`atda keltirilmagan marketingning o`zigagina xos terminlar: brend, trend, makler, marketolog, kargo, margo, menejment, imidj, imidjmeyker, menejer kabilar. Albatta, yuqorida sanab o`tilgan terminlar lug`atning qayta ishlangan nashrlarida o`z ifodasini topadi.

Terminlogiya sohasi ham alohida mustaqil sistema. Tarkibi bir necha sohalar va ularning terminlaridan iborat. Marketing terminologiyasi ham marketing terminlarini o`z ichiga oladi. Marketing termini – marketing terminosistemasining elementi hisoblangan, marketing sohasidagi o`ziga xos tushunchani ifodalovchi so`z yoki so`z birikmasi.

Marketing terminosistemasi – o`z ichiga sohaga oid terminlarni va terminoidlarni oluvchi tizim deya qayd etiladi. Tadqiqotchi terminoid deganda marketing sohasidagi kasbiy maxsus leksik birliklarni (professionalism), kasbiy so`zlashuv tilida qo`llanadigan so`z va iboralarni va kasbiy jargonlarni nazarda tutadi.

Quyidagi chizmada marketingga oid ayrim professionalizmlar keltirilgan: