O`zbekiston respublikasi oliy va o`R

I BOB. MARKETING TERMINOLOGIYASINING NAZARIY MASALALARI

1. 
   Istiqlol davri o`zbek ilmiy terminologiyasi
   

Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy hamda tub o`zgarishlar davrida yangi fanlar va tushunchalar yuzaga kelmoqda. Jumladan, o`zbek tilida ham yangi terminlar paydo bo`lmoqda. ilgaridan qo`llanib kelgan qator leksemalar yangi ma`no kasb etmoqda. Shu bois, leksikologiya, xususan, terminologiya oldida qator muhim masalalarni yechish vazifasi turibdi. Bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy masalalarini yanada chuqurroq o`rganish, terminlarni til qonuniyatlari asosida tartibga solish davlat ahamiyatiga molik muammoga aylandi. Shuning uchun ona tilimizning turli terminologik tizimlarini yanada teranroq tadqiq etish, ularni terminologiyaning xilma-xil masalalari bo`yicha atroflicha tadqiq etish bugungi kunning dolzarb masalalaridandir. Leksikologiyaning eng o`zgaruvchan sohasi terminologiya bo`lib, uning rivoji, takomili nafaqat tilshunoslik, balki barcha fan sohalarining rivojlanishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi<sup>1</sup>. O`zbek ilmiy terminologiyasini shakllantirish va uni jiddiy o`rganish o`tgan asrning 30-yillarida Oybek, U. Tursunov, S. Jabborov, O. Hoshim, S. Ibrohimov, N. Sayfulmulukov va boshqalarning maqola va risolalari, shu yillarda fanning turli sohalariga doir 30 ga yaqin terminologik lug`atlarning nashr etilishi bilan boshlangan bo`lsa-da, 40-50-yillarda bu boradagi ishlar ancha susaydi. 60-yillar oxirida O`zbekiston FA Til va adabiyot institutida terminologiya bo`limining tashkil etilishi bu sohadagi ishlarni jonlantirib yubordi. Shu davrdan boshlab, o`zbek terminologiyasining qayta shakllanishi va rivojlanishi hamda takomillashuvi O. Usmonov, S. Akobirov, R. Doniyorov va ularning shogirdlari faoliyati bilan amalga oshib kelmoqda. Xususan, O. Usmonovning “Internatsional so`zlar lug`ati”(1962), “Ruscha internatsional so`zlar izohli lug`ati”(1965; R. Doniyorov bilan hamkorlikda), “Ijtimoiy-siyosiy terminlar lug`ati”(1976; hamkorlikda) va o`nlab maqolalari, R. Doniyorov va N. Qosimovlarning texnika terminlari tarixi va ularni tartibga solish masalariga bag`ishlangan monografiya va maqolalari, mazkur bo`lim xodimlari tomonidan nashr etilgan “O`zbek terminologiyasida leksik variantlar”(1986), “O`zbek tili terminologiyasi va uning taraqqiyot perspektivalari” (1986), “O`zbek tilida ish yuritish” (1990), “Ish yuritish” (2000), kabi monogarfiya va qo`llanmalar, 30 ga yaqin fan terminologiyalarini o`rganishga bag`ishlangan doktorlik va nomzodlik dissrtatsiyalari o`zbek terminologiyasini rivojlantirishga munosib ulush bo`lib qo`shildi.

Fan sohalari bo`yicha nashr etilgan yuzdan ortiq terminologik lug`atlarning sifatli chiqishida mazkur bo`limning, 1988-2004-yillarda faoliyat ko`rsatgan O`zR Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Respublika atamashunoslik qo`mitasining, tegishli fan terminologiyalari bilan shug`ullanib kelgan mutaxassis olimlarning, chunonchi: matematika bo`yicha T.N.Qoriniyoziy, M.Sobirov, J.Ikromov; fizika bo`yicha H.Niyoziy, R.X.Mallin, R.Bekjonov; huquqshunoslik bo`yicha F. Bakirov, G`. Ahmedov; tilshunoslik bo`yicha A.Hojiyev va boshqalarning xizmatlari katta².

Termin va terminologiya masalasi umumiy va xususiy tilshunoslikning asosiy masalalaridan biridir. Termin tushunchasi bilan bog`liq barcha hodisalar lingvistikani ilmiy bilishning har xil sohalari bilangina emas, balki ishlab chiqarish, kundalik ehtiyoj muammolari bilan yaqinlashtiradi. Termin – bu ilm-fan texnika, qishloq xo`jaligi, san`atga oid tushunchalarning nomini bildiruvchi bir ma`noli so`z va birikmalardir. Termin grekcha terminos so`zidan olingan bo`lib, chek, chegara degan ma`nolarni bildiradi. Terminologiya esa terminlar yig`indisi va shu terminlarni o`rganuvchi soha.

Tilshunoslikda terminologiya juda ko`p ishlangan soha bo`lishiga qaramay, tadqiqotchilar tomonidan terminlarning tasnifi aniq berilmagan, bu masaladagi qarashlar xilma-xil. Masalan, H.A.Jamolxonov o`zining nomzodlik ishida terminlarni quyidagicha guruhlaydi: “1) asliy terminlar; 2) nisbiy terminlar”. Olim tomonidan asliy va nisbiy terminlar farqlanar ekan, asliy terminlarga hatto badiiy adabiyotda, so`zlashuv nutqida, ilmiy adabiyotlarda o`z vazifasi jihatidan yuksak darajada terminlashgan birliklar ham kiritiladi. Nisbiy terminlar esa past darajada terminlashgan bo`lib, ma`lum bir ma`no, tushuncha yoki hodisani ifodalashda u to`liq termin darajasiga borib yetmaydi va umumiste`mol leksika bilan terminologik tizim sarhadida “oraliq uchinchi” maqomini egallaydi³.

Tilshunoslikda termin tushunchasiga berilgan ta`riflar ham xilm-xil. Bu hozirgacha terminning mohiyati to`liq ochib berilmaganligi, shuning uchun unga doir qarashlarda yakdillik mavjud emasligi kabi qator omillar bilan bog`liq. Masalan, o`tgan asrning 20-yillarida ayrim olimlar o`zbek tilidagi ijtimoiy-siyosiy, huquqiy terminlarning turkiy tillarga xos so`zlar asosida bo`lishi g`oyasini ilgari surgan va terminlar tizimida yangi yondashuvni vujudga keltirgan edilar. Xususan, bu borada G`. Yunusov tomonidan ko`p ishlar qilindi. U 1926-yilda “Ruscha-o`zbekcha qisqacha ijtimoiy-siyosiy, huquqiy terminlarni turkiy so`zlar asosida berishga harakat qildi. Olim o`z ishida “Temur tuzuklari”ga suyandi va ko`p huquqiy terminlarni shu kitobdan oldi. Masalan, sud – yorg`u, guvoh – ayg`oqchi, kodeks – tuzuk, sudya – yorg`uchi kabilar<sup>4</sup>. Lekin ularning ayrimlari so`zlarning umumiste`moldagi ma`nosiga zid bo`lganligi sababli ommalashmadi.

Terminlar umumiste`moldagi so`zlardan bir nechta xususiyatlari bilan farqlanadi. Masalan, so`zlar umumiste`molda qo`llanadi. Terminlar esa qo`llash doirsai chegaranlangan bo`ladi. Terminlar adabiy til me`yorlari doirasidagina qo`llanadi. So`zlar esa milliy tilda ham, adabiy tilda ham ishlatilaveradi. Shuningdek, terminlar rasmiylashgan so`zlar hisoblanib, ular davlat miqyosida ham, dunyo miqyosida ham bir tushunchani ifodalab keladi. Terminlar monosemantik xususiyat kasb etsa, so`zlarda polisemantik xususiyatlar mavjud bo`ladi. Terminlar soha terminlari tizimining bir elementi bo`lib, har doim bir tizim doirasida qo`llanadi, so`zda esa aksincha. Xullas, terminlar o`z-o`zidan paydo bo`lib qolmaydi, balki zaruriyat tufayli anglangan holda shakllantiriladi va natijada, termin vujudga keladi. Quyida terminga berilgan bir qator ta`riflar bilan tanishamiz:

1) termin – umumadabiy tilning maxsus vazifa bajaruvchi bir turi bo`lib, ishlab chiqarish, fan va texnika tiliga mansub lisoniy birlik, so`z yoki birikmadir;

2) termin – aniq narsa-predmet, ashyo, mavhum tushunchalarning maxsuslashtirilgan nomidir;

3) termin uchun muayyan ta`rif(definitsiya) zarur, uning yordanida tegishli tushuncha mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchadan birini ikkinchisidan chegaralab ajratish imkonini beruvchi, ayni vaqtda ma`lum tushunchani muayyan tasnifiy qatorga joylashtirishga yo`l qo`yuvchi, farqlovchi belgilarni ravshanroq ko`rsatish mumkin.

4) termin kasbiy ma`no bildiruvchi, kasbiy tushunchani ifodalovchi va shakllantiruvchi ayrim obyektlar va ular orasidagi aloqalrni muayyan kasblar nuqtai nazaridan bilish va o`zlashtirish jarayonida qo`llaniladigan so`z yoki so`z birikmasidir. Albatta, bunday ta`riflarni yana keltirish mumkin. Lekin biz yuqoridagilar bilan chegaralandik.

O`zbek ilmiy terminologiyasi istiqlol yillarida shakllanishi “Davlat tili to`g`risida”gi qonunning qabul qilinishi bilan ham siyosiy ahamiyat kasb etdi. Vazirlar Mahkamasi huzurida Respublika terminologiya qo`mitasi ish boshladi. RMTK o`z faoliyati davomida “O`zbek tili terminologiyasi” nomli byulleten nashr etishni yo`lga qo`ydi. Unda terminologiyaning muhim masalalariga oid maqolalar e`lon qilina boshladi.

Ilmiy terminologiya, asosan, ikki manba: 1) ichki manba – o`zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida; 2) G`arbiy Yevropa tillaridan shiddat bilan kirib kelayotgan ko`pdan ko`p terminlarning kirishi hisobiga boyib bormoqda. Demak, ilmiy terminlar baynalmilal leksika hisobiga kengayib boradi. Uning muhim xususiyatlari sifatida quyidagilar qayd etiladi:

1) semantik xususiyat: ixtisoslashganlik, tushuncha bilan aloqadorlik, tushunish darjasida sistemalanganlik, aniqlik, motivlanganlik, bir ma`nolilik, kontekstual mustaqillik;

2) formal xususiyat: ifoda planida sistemalanganlik, invariantlik, qisqalik; 3) pragmatik xususiyat: ta`riflanganlik, o`rnatilganlik.

Ko`rinadiki, jamiyat ehtiyoji asosida tilimizda turli sohalarga oid ko`plab terminlar yaratilmoqda. Shu bilan birga, fanda terminlarga bo`lgan ilmiy qarashlar mohiyatan yangi tus olib, mazkur tizimning, uni hosil qiluvchi birliklarning yangidan-yangi xususiyatlari ochilmoqda, tavsiflar takomillashib, ilmiy terminologiya rivojlanmoqda.

2.