O‘zbekiston respublikasi oliy va maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona politexnika instituti

Bir so‘mlik tovar Ishlab chiqarish tannarxi
mahsuloti uchun = --------------------------------------------
qilingan xarajat (tiyin) Tovar mahsulotinnng ulgurji bahosi

Bu ko‘rsatkich orqali qilingan xarajatlarning samaradorligini aniqlash mumkin.

Sanoat korxonalari ishlab chiqarish xarajatlarini rivojlantirish maqsadida buxgalteriya hisobi va hisobotida uning yo‘nalishlari bo‘yicha guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir:


1. Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo‘yicha.
2. Xarajatlarning kalьkulyatsion moddalari bo‘yicha.
9.1-jadval
Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementlari va moddalari bo‘yicha turkumlanishi

Iqtisodiy elementlari bo‘yicha	Kalьkulyatsion moddalari bo‘yicha
1	2
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar	Xomashyo
	Yoqilg‘i
	Elektr quvvati
	Ehtiyot qismlar
	Idishlar va hakozo
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari	Asosiy ish haqlari
	Qo‘shimcha ish haqlari
	Ish haqiga ustamalar
Ishlab chiqarishga taalluqli mehnat haqidan ajratmalar	Ijtimoiy ta’minot bo‘limiga
	Mehnat birjasiga
	Kasaba uyushmasiga
Asosiy vositalar va nomoddii aktivlar amortizatsiyasi, eskirish xarajatlari	Asosiy vositalarning eskirishi
	Nomoddiy aktivlarning eskirishi
	Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarning ijara haqlari
Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar	Turli ishlar va xizmatlar
	Soliqlar, yig‘imlar va hakozo.

Xarajatlarning elementi bo‘yicha guruhlarga ajratishdan maqsad ularning tuzilmasi va dinamikasini nazorat qilishdan iborat.

Ko‘rsatkichlarni taqqoslash orqali jonli mehnat bilan boshqa xarajat turlarining nisbati, ishlab chiqarish zaxiralarini normalashtirish va tahlil etish, aylanma mablag‘larining tezligini aniqlash va milliy daromadni hisoblash imkoniyati tug‘iladi.
Xarajatlarning elementlari bo‘yicha tahlil natijalariga muvofiq material sig‘imi, mehnat sig‘imi va fond sig‘imi darajalari bo‘yicha tannarxni pasaytirish imkoniyatlarini aniqlash mumkin.
Tahlil etishda jami xarajatdagi har bir elementning tutgan salmog‘i aniqlanib, o‘tgan yildagisi hamda smetadagi ko‘rsatkichlar bilan taqqoslanib, ularning o‘zgarish sabablari aniqlanadi.
Mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar tarkibini iqtisodiy elementlari va moddalari bo‘yicha quyidagi tarkibda berish mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy elementlari va kalkulyatsion moddalari bo‘yicha o‘rganish quyidagicha farqlanadi, ya’ni, bo‘limlar va korxona bo‘yicha jami xarajatlar faqat iqtisodiy elementlari bo‘yicha o‘rganiladi, mahsulotlar turi va turkumi bo‘yicha esa ishlab chiqarish xarajatlari kalkulyatsiya moddalari asosida ko‘rib chiqiladi.