O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti

Magnit kuch chizigi deb – uning ixtiyoriy nuqtasiga o’tkazilgan urunma magnit 
maydonning  shu  nuqtasidagi  musbat  magnit  qutbiga  ta’sir  etuvchi  kuch  bilan  bir 
xil yo’nalgan xayoliy chiziqqa aytiladi. Magnit kuch chiziqlari doimo berk bo’ladi. 
Tokli  o’tkazgich  atrofida  hosil  bo’ladigan  magnit  maydon  yo’nalishi  parma 
qoidasiga  asosan  aniqlanadi.  Unga  binoan  agar  parma  ilgarilanma  harakat 
yo’nalishi  tok  yo’nalishi  bilan  mos  kelsa,  parma  dastasining  harakat  yo’nalishi 
magnit maydon yo’nalishini ko’rsatadi.  
 
Demak ikkalasi o’xshash. Shuning uchun 1820 y Amper doimiy magnitning 
sababchisi aylanma toklar ekanligi haqidagi gipotezani ilgari surdi. Aylanma toklar 

---

41 
 
esa  elektronlarning  o’z  o’qi  va  yadro  atrofida  aylanishi  natijasida  hosil  bo’ladi. 
Magnit  maydonni  miqdoriy  tomondan  baholash  uchun  magnit  induksiya  vektori 
degan tushuncha kiritiladi. Bir jismli magnit maydon induksiyasi birlik ramkaga 
ta’sir  etuvchi  maksimal  magnit  momentiga  son  jihatidan  teng  bo’lgan  fizik 
kattalikdir. 
 
 
 
                 
m
P
M
B
max

                                (3.18) 
Mikrotoklar magnit maydonini magnit maydon kuchlanganligi ifodalaydi, B 
esa  ham  makro,  ham  mikrotoklar  magnit  maydonini  xarakterlaydi.  U  holda  ular 
orasida qo’yidagi bog’lanish mavjud.    
 
 
 
 
H
B
0


                             (3.19) 
0

 – magnit doimiysi,  4 

 x10
-7
 Gn/m 
 
 
 
 
                                                                         

 – o’lchamsiz kattalik bo’lib magnit kirituvchanlik deyiladi. U makrotoklar 
maydoni mikrotoklar maydoni hisobiga qanchaga kuchayishini ko’rsatadi. 
Magnit maydoni ham superpozisiya prinsipiga amal qiladi. 
Magnit induksiyasi birligi qilib Tesla (tl) qabul qilingan.  
      1  Tl  –  bu  shunday  bir  jinsli  magnit  maydon  induksiyasiki,  agarda  undan  1  A 
tok o’tsa, uning har bir metriga 1 H kuch ta’sir qiladi. 
 
Amper  aniqlashicha  magnit  maydonidagi  dl  o’tkazgichga  maydon  tomo-
nidan  ta’sir  etadigan  dF  kuch  undan  o’tuvchi  tokka,  dl  element  uzunligiga  va 
magnit maydon induksiyasiga proporsionaldir. 
Ta’sir etuvchi kuch yo’nalishi chap qo’l qoidasiga asosan topiladi. 
     
Agar  chap  qo’limiz  shunday  qo’yilsaki,  unga  normal  holda  magnit  kuch 
chiziqlari  kirsa  va  tok  to’rtala  barmog’imiz  yo’nalishida  oqsa,  u  holda  bosh 
barmog’imiz ta’sir etuvchi kuch yo’nalishini ko’rsatadi. Amper kuchi moduli. 
                

IBdlSin
dF

                         (3.20) 
  Ikkita parallel tok uchun Amper qonuni qo’yidagicha bo’ladi. 
 
 
 
 
dF = 

o
     2I , I
2
   dl                 (3.21) 
 
 
 
 
 
4 

        R 
Harakatlanayotgan zarrachaga magnit maydon tomonidan ta’sir etuvchi kuch 
Lorens formulasi orqali ifodalanadi. 
 
 
 
 
F = QVB Sin

                           (3.22) 
Tabiatdagi  barcha  moddalar  o’zlarining  magnit  xususiyatlariga  ko’ra  3 
guruhga bo’linadi:  dia, para va ferromagnitlarga. Jismlar atom va molekulalardan 
tashkil  topganligi  uchun  ularning  magnit  xususiyatini  ham  shu  zarrachalarning 
magnit  xususiyati  belgilaydi.  Klassik  nuqtai  nazardan  qarasak  elektron    orbita 
bo’ylab V tezlik bilan aylanadi. Bu aylanma tokka o’xshash.                              
 
Tashqi  maydonga  kiritilgan  paramagnitdagi    magnit  momentlar  magnit 
maydon bo’ylab joylashadi. Ular uchun   


 > 1.  Paramagnit moddalarga  misol; 
alyuminiy, O
2
, molebden va boshqalar kiradi.  
Diamagnitlar uchun  

 < 1. Misol, azot, vodorod, mis, suv va boshqalar. 
Bir  jismlimas  maydonda  diamagnit  maydondan  itariladi.  Masalan  alanga 
itariladi. Ferromagnitlarda  

 >> 1.  

---

42 
 
Ferromagnit tabiati kvant nazariyasi asosida tushuntiriladi. Masalan, Fe, Ni, 
kobalt,  qotishmalar.  Ularda  gisterezis  hodisasi  kuzatiladi.      Ya’ni  magnitlanish 
darajasi maydon induksiyasiga bog’liq. Ferromagnitlarda domenlar mavjud. Ularda 
shunday  bir  temperatura  mavjudki, undan  past  temperaturada  ferromagnit,  yuqori 
temperaturada esa paramagnit. Bu nuqtaga Kyuri nuqtasi deyiladi.  
Magnit  maydonidan  amalda  ko’p  maqsadlarda  foydalanadilar.  Medisinada 
kuchli magnit maydoni yordamida ko’zdagi temir buyumlarni operasiyasiz olishda 
ishlatiladi.  Organizmning  ko’p  qismi  diamagnitdir.  Organizmdagi  ion  va 
molekulalar  paramagnitdir.  Organizmda  ferromagnit  zarrachalar  yo’q. 
Organizmdagi 
biotoklar 
kuchsiz 
magnit 
maydoni 
hosil 
qiladi, 
magnitokardiografiya. 
 
Magnitobiologiya  magnit  maydonning  organizmga  ta’sirini  o’rganadi. 
Qonning  xarakteristikasi  magnit  maydonda  o’zgarishi  mumkin,  o’simliklarning 
rivojlanishi  va  hakozo  ta’sirlar.  Bunga  sabab  molekulalarning  magnit  maydonda 
orentirlanishi. Ionlarning Xoll effekti tufayli siljishidir.  
 
Yaxlit  metallarda  uyurmali  toklar  hosil  bo’ladi.  Bunday  toklar  biologik 
organlarda ham hosil bo’lishi mumkin. Fizoterapiyada uyurmali toklar yordamida 
terining ba’zi qismlarini isitishda foydalanadilar (induktoterapiya). 
 
Magnit  maydoni  yordamida  qoramollar  yutgan  temir  buyumlarni  oshqo-
zondan olish mumkin. 
 
Baland  kengliklarda  qutb  yog’dusining  ko’plab  hosil  bo’lishi,  Er  magnit 
maydonining  ta’siri  bilan  tushuntiriladi.  Kosmosdan  yerga  uchib  kelayotgan 
zaryadli  zarrachalar  Erning  magnit  maydoniga    tushadi  va  maydonning  kuch  chi-
ziqlari  bo’ylab,  ularga  «o’ralgan»  holda  harakatlanadi.  Er  magnit  maydonining 
konfigurasiyasi  shundayki  zarralar  Erga  asosan  qutb  sohalarida  yaqinlashadi  va 
erkin  atmosferada  yolqin  razryad  hosil  qiladi.  Rus  olimi  Chinovskiy  ko’plab 
biologik  jarayonlarning  davriy  takrorlanishini  aniqladi.  Bu  esa  quyoshda 
aktivlikning  o’zgarishi  bilan  bog’liqdir.  Hayvonlar  va  hashoratlar  populyasiyasi 
epidiyalarning  takrorlanishi,  sezondan  boshqa  davrda  hayvonlarning  migrasiyasi, 
inson  va  hayvon  qon  to’qimasi  tarkibining  o’zgarishi,  tug’ilish  va  o’lish  hattoki 
avtomabil  halokatlari  va  travmatizmning  o’zgarishi  ham  magnit  bo’ronlariga 
bog’liq  ekan.  Magnitabiologik  effektlar  asosan  quyidagilardan  iborat:  1.  Doimiy 
magnit asosan tomirlarga, jigarga, o’pkaga ta’sir qiladi. 2. Lekosit va eritromisetlar 
ko’payadi.  3.  Miyaning  elektr  aktivligi  oshadi.    4.  Hayvonlar  harakatchanligi 
oshadi.  Baliq  va  qushlarda  4000  x  10
-4
  Tl.  maydonda  to’la  harakat  to’xtaydi. 
Erning o’rtacha magnit maydoni 0,7 x 10
-4
 Tl.   
Qonning  turli  tomirlardagi  tezligini  o’lchash  uchun  maxsus  elektromagnit 
hisoblagich  ixtiro  qilingan.  Bu  qurulma  zaryadlangan  zarrachalarning  magnit 
maydonida  harakatiga  asoslangan.  Qonda  juda  ko’p  zaryadli  ionlar  mavjud. 
Masalan, qon plazmasida 145 mmol/l Na
+
 ionlari, 125 mmol/l Cl
-
 ionlari mavjud. 
 
Boshqa ionlar konsentrasiyasi ancha kam, faraz ma’lum miqdor bir zaryadli 
ionlar arteriyada V tezlik bilan harakat qilsa va u magnit maydoniga joylashtirilsa, 
bu  ionlar  arteriyaning  turli  tomonlariga  harakatlanadi.  Arteriyada  U  patensiallar 
farqi hosil bo’ladi. U holda tezlik 

---

43 
 
 
 
 
 
    
Bd
U


                                       (3.23)                                                  
 
 
 
Demak,  qon  harakati  tezligini  o’lchash  uchun  patensiallar  farqini  bilish 
zarur. d – tomir diametri. 
 
Erkin radikallar – bu molekula yoki molekulaning bir qismi bo’lib, u 
konpensasiyalanmagan elektron spinga ega. 
 
Erkin  radikalning  magnit  momenti  mavjud,  shu  sababli  to’g’ridan-to’g’ri 
magnit kirituvchanlikni o’lchash yo’li bilan erkin radikalni aniqlash mumkin. 1944 
y  Zavayskiy  elektron  paramagnit  rezonans  usulini  aniqladi.  Bunda  elektromagnit 
energiyaning yutilishiga asoslangan. Rezonans yutilish moddaning magnit xossasi 
bilan  bog’liqdir,  ya’ni  elektron  va  atom  yadrosi  magnit  xossalariga  asoslangan. 
EPR yordamida biologik sistemalarda erkin radikallarni aniqlash mumkin. 
 
Silliq sirtli urug’larni (beda, zig’ir, yo’ngichka) yovvoyi o’tlarning g’adur-
budur sirtli urug’lardan tozalaydigan urug’ tozalash magnit mashinasini ishlashi 
ham ferromagnit xossalariga asoslangan. Bu urug’lar aralashmasiga ferromagnit 
kukunlar aralashtiriladi. Ular yovvoyi o’t urug’lari g’adurbuduriga kirib qoladi va 
elektromagnit barabaniga tortiladi.