O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti

Sinov  savollari 
1. Eritmaning  konsentratsiyasi  deb nimaga  aytiladi ? 
2. Eritma  konsentratsiyasi  va zichligi  orasida qanday bog`lanish  bor ? 

---

80 
 
3. Eritmaning konsentratsiyasi piknometr yordamida qanday  aniqlanadi? 
4 . Kartoshkada  kraxmal  konsentratsiyasi  qanday aniqlanadi ? 
5 . Eritmalarning  qishloq xo`jaligida  qanday  ahamiyati  bor ? 
6. Kraxmal  xalq  xo`jaligining  qaysi sohalarida  ishlatiladi ?      
 
Laboratoriya ishi № 7 
Matematik mayatnik yordamida jismlarning erkin 
tushish tezlanishni aniqlash 
Kerakli asbob va materiyallar: matematik mayatnik, sekundomer. 
Ishning qisqacha nazariyasi 
      Ma’lum bir fizik  kattalik  X ning vaqt birligida 
                             
)
2
(
0





t
T
Sin
A
X
                                            (1) 
qonun bo’yicha o’zgarish  jarayoninga shu kattalikning garmonik tebranishi 
deyiladi. Bu formuladagi  A - tebranishlar amplitudasi, T- tebranish davri,  
0
2



t
T
 tebranish fazasi, 
0

 boshlang`ich faza. Tebranayotgan jismning 
muvozanat holatidan eng chetga ogi’shini xarakterlovchi kattalik A ga  amplituda  
deyiladi. (1-rasm). Jismning     bir to’liq tebranishi uchun ketgan  vaqtga tebranish 
davri deyiladi. 
    Haqiqatdan ham 
                            









0
0
)
(
2
)
2
(




T
t
T
ASin
t
T
ASin
X
              (2) 
    Bunda  
T
t

 bo’lganda bir marta to’liq tebranish sodir bo’ladi. Chunki sinusning 
argumenti 

4
 ga tengdir. Bu vaqtda tebranish amplitudasi A  X  ning katta 
(maksimal) qiymati bo’ladi. Shuning uchun  
0

t
  da 
0

 ga  boshlang’ich  faza 
deyiladi.  



T
2
 bo’lib, bu davriy (siklik) chastota deyiladi. Garmonik 
tebranishning chastotasi deb vaqt birligi ichidagi tebranishlar soninga aytiladi 
 
 
 
 
1 – rasm                                                    2 – rasm  
 
      Bir tomoni berkitilgan yumshoq va cho’zilmaydigan ipga osilgan moddiy 
nuqtaga matematik mayatnik deyiladi. 
Ma`lumki, matematik mayatnikning osilgan nuqtaga nisbatan inersiya momenti  
                                                     
2

m
I

                                (3) 

---

81 
 
formula bilan aniqlanadi.  
I
- ning qiymatini fizik mayatnikning tebranish davri 
formulasiga (4)           
                                               

mg
I
T

2

                             (4) 
qo’yamiz ,u holda  (5) 
                                              



mg
m
g
T
2
2
2




                 (5) 
Bu formuladan ko’rinib turibdiki,  matematik mayatnikning tebranish davri uning 
massasiga bog’liq emas. (5) formula faqatgina og’ish burchagi kichik bo’lgan 
matematik mayatnik tebranishi uchun qo’laniladi. Istalgan og’ish burchagi uchun 
(5) formula quyidagi ko’rinishga ega 
                                              
)
sin
4
1
1
(
2
2




g
T

                (6) 
Hisoblash murakkab bo’lmasligi uchun tajribada og’ish burchagini 13
0
-15
0
  deb 
olinadi va (5) formuladan foydalaniladi. 
Asbobning tuzilishi: Asbob uchta oyoqqa o’rnatilgan shkalali taxtadan iborat 
bo’lib, taxtaning yuqori qismida mayatnik ipini osish uchin gorizontal taxta 
maxkamlangan. Matematik mayatnikning uzunligi shu gorizontal taxtaga 
o’rnatilgan g’altak yordamida o’zgartiriladi va vertikal taxta shkalasi bilan 
o’lchanadi. Mayatnikning ma’lum bir uzunligi tanlangandan keyin g’altak 
gorizantal taxtaga maxkam o’rnatiladi. Agar mayatnikning 2 ta uzunligiga to’g’ri 
keluvchi davrlarini topmoqchi bo’lsak (5) formulaga binoan quyidagini yozish 
mumkin: 
                                         
g
T
1
1
2



                                  (7) 
Ikkinchi hol uchun 
                                       
g
T
2
2
2



                                   (8) 
U holda erkin tushish tezlanish quyidagi formuladan aniqlanadi: 
                                    
2
2
2
1
2
1
2
)
(
4
T
T
g






                                (9) 
Demak, yer tortish kuchi tezlanishini topish uchun 2 xil uzunlikdagi matematik 
mayatnikning tebrtanish davrini (
1
T
 va 
2
T
) va ular uzunliklarining farqini  ( 
2
1



) 
bilish kifoya ekan.