O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti

§ 1.6   Tovushning  havoda  tarqalish  tezligini rezonans  
usuli bilan aniqlash. 
 
          Mashg’ulotning maqsadi: tovush haqida ma’lumotlarga ega bo’lish, 
tovushning fizik va fiziologik xossalari bilan tanishish, tovushning havoda 
tarqalish tezligini tajribada aniqlash.  
Ish rejasi: 
1.Tajribani o`tkazish qurilmasi bilan tanishish. 
2.Tovush tezligini turli chastotalarda o`lchash. 
3.Tovush tezligini o`lchashning mohiyatini i`rganish. 
 
Kerakli  asbob  va    jihozlar:  qo`zg`aluvchi    porshenli    shisha  nay,  telefon,  
tovush  nurlagichi,  ossillograf, qabul qiluvchi qurilma.                                                                                                                   
Ishning qisqacha nazariyasi 

---

83 
 
Agar  elastik  muhutning  biror  joyida  zarrachalar  tebratilsa,  u  holda 
zarrachalarning  o’zaro  ta’sirlanishi  natijasida  bu  tebranishlar  muhitda  biror  tezlik 
bilan  tarqala  boshlaydi.  Tebranishning  elastik  muhitda  bunday  tarqalish  jarayoni 
to’lqin  deyiladi.  To’lqin  tarqalayotgan  muhitning  zarrachalari  to’lqin  bilan  birga 
ko’chmaydi,  ular  faqat  o’z  muvozanati  atrofida  tebranib  turadi.  Agar  muhit 
zarrachalarining  tebranishi  to’lqin  tarqalishi  yo’nalishiga  normal  bo’lsa,  bunday 
to’lqinlar  ko’ndalang  to’lqinlar  deyiladi.  Bo`ylama  to`lqinda  muhitning 
zarrachalari to`lqin tarqalayotgan yo`nalish bo`ylab tebranadi. Mexanik ko`ndalang 
to`lqinlar  faqat  siljish  qarshiligiga  ega  bo`lgan  muhitda  vujudga  kelishi  mumkin. 
Shuning  uchun  suyuqlik  va  gazlarda  faqat  bo`ylama  to`lqinlar  tarqaladi.  Qattiq 
jismlarda esa ham bo`ylama, ham ko`ndalang to`lqinlar tarqaladi. X - o`qi bo`ylab  
tarqalayotgan yassi to`lqin  tenglamasi  quyidagicha bo`ladi:  
)
(
cos


X
t
A
Y


                           (1) 
bunda  X-manbadan  kuzatish  nuqtasigacha  bo`lgan  masofa, 

/
x
-  tebranishning 
manbadan  bu  nuqtagacha  yetib  kelishi  uchun  ketgan  vaqt,  A  -    tebranish  
amplitudasi,   

 - to`lqining tezligi.  
To`lqinning bir davr ichida o`tgan masofasi to`lqin uzunligi deyiladi.  
 
   
T




                                    (2) 
Agar 

T
ni  
v
1
  bilan (


 tebranish  chastotasi) almashtirsak (2) ni quyidagicha  






x
t
x
T
2
)
1
(
2




                (3) 
yoza  olamiz  va 
T




  larni    (1)  ga  qo`yib,  to`lqin  tenglamasini  quyidagi 
ko`rinishda yozish mumkin. 
)
(
2
cos
)
(
2
cos
1
T
X
T
t
A
X
t
T
A
Y








 
yoki 
)
(
2
cos
1


X
T
t
A
Y


                       (4) 
(-X) yo’nalishida tarqalayotgan  to’lqin tenglamasi esa quyudagicha bo’ladi:   
)
(
2
cos
2


X
T
t
A
Y


                        (4
1
) 
Kosinusning  argumentiga    to’lqin  fazasi  deyiladi  va 

  bilan  belgilanadi. 
Agar  muhitda  bir  vaqtning  o’zida  chastotalari  bir  xil  bo’lgan  bir  necha  to’lqin 
tarqalayotgan  bo’lsa,  interferensiya  hodisasi  kuzatiladi.  Bir  -  biriga  qarab 
yo’nalgan to’lqinlar qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan to’lqin bilan undan qaytgan 
to’lqin  bir-biriga  qo’shilganda  turg’un  to’lqin  hosil  bo’ladi.  Turg’in  to’lqin 
tenglamasini topish uchun (4) va  (4
1
) larni qo’shamiz . 
)
(
2
cos
)
(
2
cos
2
1




X
T
t
A
X
T
t
A
Y
Y
Y






 
Bu ifodani kosinuslar yig’indisi formulasiga asosan o’zgartirsak  

---

84 
 
t
X
A
Y



cos
2
cos
2

 
hosil bo’ladi. Bu turg’un to’lqin tenglamasidan ko’rinib turibdiki, to’lqinning har 
bir  nuqtasida  uchrashayotgan  to’lqinlarning  chastotasiga  teng  chastotali 
tebranishlar  sodir  bo’lar  ekan.  Bu  tebranishlarning  amplitudasi    B  esa  X  siljishga 
bog’liqdir:  


X
A
B
2
cos
2

            






n
t
X
2
          (6) 
tenglikni  qanoatlantiruvchi  nuqtalarda  tebranishlar  amplitudasi    maksimal  yangi 
qiymatga erishadi. Bu nuqtalar turg’un to’lqin do’ngliklar deyiladi. 
2
`

n
X
ng
do


               



)
2
1
(
2



n
X
        (7) 
Tenglikni qonoatlantiruvchi nuqtalarda  tebranish amplitudasi nolga 
aylanadi. Bu nuqtalar turg’un to’lqinning tugunlari deyiladi, uning koordinatalari 
2
)
1
2
(
'





turg
X
 
(7) va (8) formulalardan  ko’rinadiki, qo’shni do’ngliklar orasidagi masofa 
2
/


 
ga  teng bo’lib,  to’lqin uzunligi deyiladi.  
2
/
'


turg
X