O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy

10.2. Теодолит йўллари ва уларни барпо этиш

Јишлоқ хўжалиги ерларини съёмка қилишда теодолит йўллари кў­пинча ердан фойдаланиш чегаралари бўйича, диагонал йўл эса ҳу­дуд (полигон) ичкарисида ўтказилади.

Теодолит йўлларини ўтказиш иши, одатда, жойнинг мавжуд план­­ла­рини топиш ва улар билан танишиб чиқишдан бошланади. На­тижада йўл нуқталари ҳамда жойда мавжуд геодезик пунктлар ўр­ни аниқ­ла­ниб йўлнинг дастлабки лойиҳаси тузилади. Кейин эса жой­га чиқиб жой шароити билан бевосита танишиб чиқилади (ре­ког­носцировка иш­лари бажарилади), натижада лойиҳага қўшимча аниқликлар ки­ри­тилади ва йўл нуқталарининг жойдаги ўрни танлаб олиниб маҳ­кам­ланади.
Теодолит йўли лойиҳасини тузиш ва рекогносцировка ишларини ба­жаришда қуйидаги шартларга риоя қилиш керак бўлади:
1. Йўл бурилиш нуқталарининг ўрни (ҳеч бўлмаганда учта ўзаро қўш­­ни нуқталар), у бир-биридан кўринишини таъминлаш мақсади­да, мумкин қадар дўнглик жойларда олиниши керак.
2. Йўл томонлари текис ва ўлчов лентаси билан ўлчашга қулай жой­­лардан (йўллар, каналлар ёқалаб) ўтиши ва оҚиш бур­­чаклари қиймати унча катта бўлмаслиги керак.
3. Томонларининг узунлиги 400 м дан катта ва 50 м дан кичик бўл­­маслиги, ўртача 250 м атрофида бўлиши керак.
4. Умуман, томонларнинг узунлиги ўзаро бир-бирига яқин бўлса, мақ­­садга мувофиқ ҳисобланади.
5. Томонлар орасидаги бурчаклар қиймати 180° га яқин бўлиши, яъни йўл чўзинчоқ бўлиши керак.
Теодолит йўли томонлари орасидаги бурчаклар 1 минутли ёки 0,5 минутли теодолитлар билан тўла қабулда (6.8 га қаралсин), ярим қа­­буллар орасида эса лимб ҳолатини 90° га ўзгартириб ўлчаб чиқилади.
Ўар бир томон узунлиги ўлчов лентаси ёки иккиланган тасвирли даль­­номер билан икки марта — тўғри ва тескари йўналишларда ўлчаб чи­қилади. Томонлар узунлигининг горизонтал қуйилиш қийматини ҳи­соблаш учун оҚиш бурчаги ҳам бирданига ўлчаб кетилади. Агар то­монлар узунлигини бевосита ўлчаш имкони бўлмаса (йўл дарё, жар ёки бошқа тўсиқлар орқали ўтса), узунлиги бориб бўлмас ма­софани аниқлаш усулини қўллаб топилади (10.3 га қаралсин).
Бурчаклар ва томонлар узунлигини ўлчаш билан бир вақтда жойдаги предметлар ва тафсилотлар ҳам съёмка қилиниб (10.4 га қа­ралсин) борилади.
Теодолит йўли бурчакларини, томонлар узунлигини ўлчаш ва таф­си­лотлар съёмкасини бажариш натижалари қуйида келтирилган дала ўл­чаш журналига (11-жадвал) ёзилади ва абриси чизиб борилади.
Таянч геодезик пунктлардан ориентирлаш учун дирекцион бурчак ва координаталарни теодолит йўлига узатиш мақсадида бажарилган ўлчаш ишларига теодолит йўлини боғлаш деб айтилади.
Очиқ теодолит йўли иккита геодезик асос (таянч) пунктлари (нуқталари) оралиҚида ўтказилади (10.2- б шакл). Шаклда N ва K нуқ­талари йўлнинг бошланғич ва охирги боғлаш нуқталари ҳи­соб­ла­нади. Бу пунктлардан энг камида биттадан пунктларга (А ва В лар­га) қараб йўналишлар (дирекцион бурчаклар a_АN ва a_ВК ва) маъ­лум бў­лиши керак.
Теодолит йўлини геодезик таянч пунктлар N, K, А ва В ларга боғлаш учун N ва К нуқталарида йўл бўйича ўнг томонда жойлашган b_N ва b_K бурчаклар ўлчанади. Текшириш учун ҳар бир нуқтада бу бурчакларни 360° га тўлдирувчи бурчаклари ҳам ўлчанади.
Ушбу боғлашга бевосита боғлаш дейилади. Агар теодолит йўлини фа­қат бир нуқтасигина геодезик пунктга боҚланса, бунда ўлчашда йўл қўйилган хато йўлнинг умумий ҳолатига таъсир этади ва ҳамма

11-жадвал
нуқ­талар бир хил қийматга сурилган бўлади. Шунинг учун йўл энг ка­мида геодезик асоснинг иккита пунктига боҚланиши керак.

3. Давлат баландлик геодезик тармоқлари

Давлат баландлик геодезик тармоқлари, асосан, геометрик ва три­гонометрик нивелирлаш усуллари билан барпо этилади. Геометрик ни­велирлаш тармоқлари иккита: давлат ва техник нивелирлаш тар­моқ­ларига бўлинади. Давлат нивелирлаш тармоқлари тўрт классга бў­линади. Дастлаб бир-биридан узоқ оралиқда I класс нивелирлаш йўл­лари ўтказилади, кейин I класс пунктлари кетма-кет II, III ва IV класс пунктлари билан тегишли класс нивелир йўлларини ўтказиш йў­ли билан зичлаштирилади. I ва II класс йўллари тармоҚи бутун дав­лат ҳудуди учун ягона баландлик асос вазифасини бажаради.
I класс нивелир йўллари мамлакат чегараларида жойлашган ден­гиз­лар сатҳини туташтирувчи йўналишлар бўйича ўтказилиб, энг юқо­ри аниқликда бажарилади.
II класс нивелирлаш тармоҚи I класс тармоҚи пунктларига таяниб ҳо­сил қилинади. I ва II класс нивелир йўллари нивелирлаш учун қу­лай бўлган жойлардан (темир йўллар, автомобиль йўллар ва катта дарё­лар ёқалаб) ўтказилади.
III класс нивелирлаш тармоҚи I ва II класс пунктларига таяниб ҳо­сил қилинади ва периметри ўртача 150 км ни ташкил қилади. 1:5000 масштабдаги съёмкаларни таъминлаш учун полигон периметри 60 км дан ошмаслиги керак.
IV класс нивелирлаш йўллари битта йўналиш бўйича юқори класс пунктлари орасида ўтказилади. Бу йўлларнинг узунлиги 50 км дан ошмаслиги керак. IV класс нивелирлаш йўлларининг пунктлари бевосита съёмкаларнинг баландлик асоси бўлиб хизмат қилади.