O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universitetining qo‘qon filiali

O‘lchash, o‘lchash usullari, o‘lchash turlari

Biror kattalikni o‘lchash - uni birlik sifatida qabul qilingan shunga o‘xshash boshqa kattalik bilan taqqoslash demakdir.

Natijalar olish usuli bo‘yicha o‘lchashlar bevosita, bilvosita to‘plamli va birgalikda o‘lchash turlariga ajratiladi.

Bevosita o‘lchashda o‘lchanadigan kattalik bevosita o‘lchaydigan asbob ko‘rsatkichi bo‘yicha yoki o‘lchash vositasi orqali aniqlanadi (masalan, haroratni termometr yordamida o‘lchash, uzunlik ni chizg’ich yordamida o‘lchash).

Bilvosita o‘lchashda aniqlanayotgan kattalik u bilan funksional bog‘langan bir nechta kattaliklarni o‘lchash orqali topiladi va funksional bog‘langan tenglamalar yechiladi. Masalan, (bir jinsli jism zich-ligini uning massa va geometrik razmerlari orqali aniqlash)

To‘plamli o‘lchashda aniqlanayotgan kattalik tenglamalar siste-masini yechish orqali topiladi. Ko‘rinishi aniq bo‘lgan tenglamalar sistemasiga kiritiladigan kattaliklarni qiymati bevosita o‘lchash orqali aniqlanadi (masalan, issiqlikdan chiziqli kengayish koeffitsenti).

Birgalikda o‘lchash. Ikki yoki bir nechta har xil kattaliklar bir vaqtda o‘rtalaridagi bog‘lanishni aniqlash orqali topiladi (masalan, gaz havo sarfi muvofiqligini o‘lchash).

Birgalikda va to‘plamli o‘lchash asosan ilmiy tadqiqot ishlarini bajarishda qo‘llaniladi. Bevosita o‘lchash quyidagi o‘lchash usullari yordamida olib boriladi.

18. 
    Bevosita baholash usuli.
    
19. 
    Differensial usul.
    
20. 
    Kompensatsion yoki nolga keltirish usuli.
    
21. 
    Solishtirish usuli.
    

Bevosita baholash usuli o‘lchanadigan kattalikni bevosita o‘lchash asbobini chiqish signaliga aylantirishga asoslangan. Bu usul oddiy va tezkorligi bilan sanoat o‘lchov asboblariga keng tarqalgan (masalan, stol uzunligini lineyka yordamida o‘lchash, bosimni ma-nometr bilan o‘lchash).

Differensial usulda o‘lchanadigan kattalik boshqa aniq kattalik bi-lan tenglashtirilib, o‘rtasidagi farq o‘lchanadi. Bu usul moddalarni tarkibi va xossalarni o‘lchashda ishlatiladi.

Solishtirish usulida o‘lchanadigan kattalik va o‘lchash vositasi bir vaqtda solishtirish asbobiga ta’sir qilib, o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqla-nadi (masalan, avtomatik tarozilar).
Kompensatsion usulda o‘lchanadigan kattalik va aniq kattalik bir - biri bilan solishtirilib, o‘rtasidagi farqi nolga keltiriladi (masalan, av-tomatik muvozanat ko‘priklar va avtomatik potensiometrlar).