O’zbekiston respublikasi oily va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Dispersion prizmalar va prizma sistemalari.
Ishlash prinsipi monoxramatik bo’lmagan nurlanishning sinishi va dispersiyasi hodisalariga asoslangan prizmalarni dispersion prizmalar deyiladi. Bu prizmalar spektr hosil qilish uchun mo’ljallangan bo’lib, ular spektral taxlil qilish optik priborlarda qo’llaniladi. Eng oddiy dispersion prizma sindirish burchagi 60⁰bo’lgan prizmadir.(9-a rasmda yupqa peizmadagi nurning xarakatlanishi keltirilgan).

Prizma dispersiyasini xarakterlaydigan qizil C va ko’k F nurlar orasidagi chiqish L ni sindirish ko’rsatkichi bilan belgilanadi. Sindirish ko’rsatkichi bo’gan prizmalardagi burchak gacha sindirish ko’rsatkichi bo’lgan prizmalarda esa 3⁰ ni tashkil etadi. Chetki nurlarning dispersiya katta qiymatlarga ega bo’lgan nurlar dastasining spektorini hosil qilish uchun 60⁰ li bir nechta prizmadan foydalaniladi. Bu prizmalar ketma ket o’rnatiladi.
Brovning – Rezerfort prizmalari (9-rasm). Prizma uchta qismdan iborat: O’rtada joylashgan prizmaning sindirish ko’rsatkichi n₂ katta qiymatlarga ega bo’ladi va sindirish burchagi bo’ladi. Ikki chetda joylashgan KRON markali shishadan yasalgan prizmalarning sindirish ko’rsatkichi n₁ kichik qiymatlarga ega bo’ladi va katta bo’lmagan sindirish burchaklariga ega bo’ladi. . Bunday prizmaning dispersiyasi 60⁰ burchakli prizmaning dispersiyasidan ikki barobar kattadir.
O’zgarmas sindirish burchagiga ega bo’lgan prizma yoki Abbe prizmasi: bu prizma o’zaro bir-biriga yopishtirilgan to’g’ri burchakli prizmalardan iboratdir. (9-rasm, a). Yorug’lik dispersiyasi birinchi prizmaning AB qirrasida va uchunchi prizmaning ED qirrasida sodir bo’ladi. O’rtada joylashgan qaytaruvchi prizma yassi parallel plastinaga ekvivalentdir. Agarda CM burchak sinish xodisasi sodir bo’lgandan so’ng BC qaytaruvchi qirraga 45⁰ burchak ostida tushsa bunday nur 90⁰ ga teng bo’lgan eng kichik og’dirish burchagiga ega bo’ladi. Agarda prizmani rasm chizilgan tekislikda perpendikulyar joylashgan o’q atrofida aylantirilsa PC o’zgarmas yo’nalishida turli xil to’lqin uzunligiga ega bo’lgan nurlar chiqadi. Minimal og’dirish burchagi uchun quidagi formula o’rinlidir.

Bu yerda: - tushish burchagi;
- nurning chiqish burchagi;
- prizmaning sindirish ko’rsatkichi.
Prizmaning og’dirish burchagi , prizmaning sindirish burchagi sindirish ko’rsatkichi bilan quyidagicha bog’langan.

Tabiiy nurning (SM nur) o’zgarib turuvchi tushish burchagiga mos ravishda kirish qirrasida sinib MN yo’nalishi bo’yicha xarakatlanishi mumkin bo’lgan qandaydir to’lqin uzunligiga ega bo’lgan nur albatta topiladi. Shuning uchun bu prizma o’zgarmas og’dirish burchagiga ega bo’lgan prizma nomini olgan.