O‘zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti

Mehnatni muhofaza qilishdagi iqtisodiy samaradorlik

Mehnat muhofazasi va ish sharoitlarini yaxshilashdagi iqtisodiy samaradorlikni aniqlashda ko‘pincha quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Yillik iqtisodiy samara ko‘rsatkichi F_y xo‘jalikda mehnat muhofazasi tadbirlarini joriy qilish natijasida olingan daromad bilan ta’riflanadi. U quyidagicha aniqlanadi:

F_y= M₁ – M₂ - x,
bunda: M₁ va M₂ - xo‘jalikda mehnat muhofazasi todbirlarini joriy qilishdan oldin va keyin shikastlanish hamda kasallanishlarga sarflangan mablag‘, so‘m, X - mehnat muhofazasi va ish sharoitlarini yaratish tadbirlariga ketgan xarajatlar,
so‘m.
Mehnat muhofazasi va ish sharoitlarini yaxshilash chora tadbirlariga sarflanadigan xarajatlar quyidagicha aniqlanadi:
X=X_c+X_kE_m,
bunda: X_e - ekspluatasion xarajatlar, so‘m. X_k - mehnat muhofazasi va ish sharoitlarini yaxshilash uchun mo‘ljallangan kapital mablag‘, so‘m. E_m - 0,08 kapital mablag‘larning iqtisodiy samaradorligini taqqoslaydigan me’yoriy koefflsient.
Ekspluatasion xarajatlar quyidagicha hisoblanadi:
X_e ⁼X_af + X_mash + X_cht + X_pr + X_bosh
bunda: X_af - asosiy fondni saqlash va ularga xizmat ko‘rsatish uchun ketadigan xarajatlar, so‘m; X_mash - mashina va texnologik uskunalarni saqlash, ularga xizmat ko‘rsatishga sarflanadigan xarajatlar, so‘m; X_cht - ish sharoitlarini yaxshilash va mehnat muhofazasi tadbirlariga sarflanadigan xarajatlar, so‘m;
X_shxv - shaxsiy himoyalanish vositalari va maxsus kiyimlami tozalashga, ta’mirlashga va sotib olishga sarflanadigan xarajatlar, so‘m; X_pr - sut va profilaktika ovqatlari uchun ketadigan xarajatlar, so‘m; X_bosh – xo‘jalikda boshqa ishlar uchun sarflanadigan xarajatlar, so‘m. Xo‘jalikda ish sharoitlarini va mehnat muhofazasi uchun sarflangan mablag‘ning har bir so‘midan qaytimini ta’riflaydigan K_s ko‘rsatkich samaradorlikni bildiradi.

Bir yillik kapital xarajatlarning (X_k) chiqimini qoplay olish quyidagi formuladan aniqlanadi:

Agar olingan muddat chiqimi qoplay olish (T) me’yoridan (T_m-12,5 yil) kam bo‘lsa, unda ko‘rilgan chora tadbirlar iqtisodiy samara berish bermasligi hisoblanadi. Xo‘jalik iqtisodiy yo‘qotish choram tadbirlari ko‘rishdan oldin (M₁) va keyin (M₂) iqtisodiy yo‘qotishlar o‘z ichiga quyidagi xarajatlami oladi.
Vaqtinchalik ish qobiliyatini yo‘qotganliklari tufayli to‘lanadigan haqning miqdori:
bunda:

har bir jarohatlangan ishchining o‘rtacha kunlik ish haqqi, so‘m/kun., Di - har bir jarohatlangan ishga yaroqsiz kunlar soni. Baxtsiz hodisalar va kasallanishlar natijasida ish qobiliyatini to‘liq yoki qisman yo‘qotganlarga bo‘lgan zarar o‘rnini qoplash miqdori quyidagicha aniqlanadi:

bunda: B_i - har bir jarohatlanuvchi ko‘rgan zarar o‘rnini qoplash uchun beriladigan bir oylik ish haqqining miqdori, so‘m, O_i- har bir jarohatlanuvchi ko‘rgan zarar o‘rnini qoplash uchun haq to‘lanadigan to‘liq oylar soni.

Baxtsiz hodisalar tufayli, jarohatlanganlarga yordam ko‘rsatish uchun ketgan xarajatlar:

bunda: MX_si - jarohatlanmagan ishchining o‘rtacha bir soatlik ish haqqi, so‘m/s., t_i har bir ishchiga sarflangan vaqt, C. Baxtsiz hodisalarnii tekshirish uchun sarflangan xarajatlar:

bunda: MX_ki - baxtsiz hodisalami tekshirishda ishtirok etgan har bir shaxsning o‘rtacha kunlik ish haqqi, so‘m/kun; D_tek - har bir shaxsning baxtsiz hodisani tekshirishdagi ish kunlarining soni.

Og‘ir va zararli ish sharoitlarida ishlaydigan ishchilarga qo‘shimcha ta’til berishga sarflanadigan xarajatlar:

bunda: MX_ki - og‘ir va zararli ish sharoitida ishlaydigan ishchilarning kunlik ish haqqi, so‘m/kun; D_lat - har bir ishchiga beriladigan qo‘shimcha ta’til muddati, kun

Zararli ish sharoitida ishlaydigan ishchilarga to‘lanadigan qo‘shimcha haq bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar:

bunda: К_T - oylikka yoki tarif stavkasiga qo‘shimcha to‘lanadigan foiz; MX_vi - ishlovchilarni o‘rtacha kunlik ish haqqi, so‘m/kun, P. -zararli ish sharoitida ishlaydigan har bir ishchi uchun qo‘shimcha haq to‘lanishiga lozim bo‘lgan ish kunlari soni.

Zararli ish sharoitida ish smenasining qisqartirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar:

bunda: MX_ci - qisqartirilgan ish kunida ishlaydigan har bir ishchining o‘rtacha bir soatlik ish haqqi, so‘m/s t_i - har bir ishchiga qoldirilgin chala soatlar soni.

Jarohatlansh va kasallanish natijasida vaqtincha mehnat qobiliyatini yo‘qotgan mutaxassislar o‘rnida ishlaydiganlar uchun sarf bo‘ladigan xarajatlar:

bunda: MX_qo‘sh - jarohatlongan ishchi o‘rniga ishlab turgan har bir mutaxassisga to‘lanadigan kunlik qo‘shimcha ish haqqining qiymati, so‘m/kun.; D_{o‘rn i} -o‘miga ishlagan mutaxassis ish kunlarining soni.

Baxtsiz hodisalar natijasida ishdan chiqqan materiallar, asboblar, uskunalar, bo‘zilgan binolar qiymati (S₉), ularning balansdagi bahosiga qarab aniqlanadi.
Bino, uskuna va asboblarni ta’mirlash uchun sarflanadigan xarajatlar:

bunda: MX_qi. - ta’mirlash ishlarida qatnashgan ishchilarning o‘rtacha kunlik ish haqqi, so‘m/kun; D_TAM.i har bir ishchining ta’mirlashga sarflagan kunlar soni.

Jarohatlanganlarni kasbini o‘zgartirish yoki yangi ishchilarni o‘qitishda beriladigan boshlang‘ich, o‘rta maxsus ta’lim (kasb-hunar kolleji va kurslar) va oliy ta’lim uchun mablag‘ bitimda ko‘rsatilganidek sarflanadi (S₁₁), so‘m.
Jarohatlanganlarning klinikada davolanishi uchun sarflangan xarajatlar.

bunda a_ki - bir kishining klinikada davolanishi uchun ketgan bir kunlik xarajat. so‘m/kun: D_ki - gospitalga joylashtiriladigan kunlarning umumiy soni
Jarohatlanganlarning ambo‘latoriyada davolanishiga sarflanadigan xarajatlar:

bunda: a_amb - poliklinikaga bir marta kirishning o‘rtacha qiymati, so‘m; m_n - jarohatlanganlami poliklinikaga kirishlarining umumiy soni.

Jarohatlanish va kasallanishlar natijasida ishlay olmaganligi tufayli qo‘shimcha mahsulotning shartli yo‘qotilishi.
a) vaqtincha ish qobiliyatini yo‘qotganda S_HSi;
b) nogironlik yoki o‘lim bilan tugagan jarohatlanishlar:

bunda: MX_oi - har bir jarohatlanganning o‘rtacha bir oylik ish haqqi, so‘m/oy; T_i nafaqa yoshi, yil; τ_i - jarohatlanganning yoshi, yil; ish haqqining (T_i- τ_i) yil ichida o‘sishini hisobga oluvchi koeffisient К - 1,1; 12-1 yildagi oylar soni.

Shikastlanish yoki kasallanish oqibatida nogiron bo‘lib qolgan kishiga nafaqa to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar:

bunda: X_ni - har bir jarohatlanuvchiga to‘lanadigan nafaqa miqdori, so‘m; O_i - nafaqa to‘lanadigan oylar soni.

Baxtsiz hodisa oqibatida o‘lganning qaramog‘ida qolgan shaxslarga nafaqa to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar:

bunda: X_ki - qaramog‘idagi har bir shaxsga to‘lanadigan nafaqa miqdori, so‘m; O_i nafaqa to‘lanadigan oylar soni.
Xo‘jalikning to‘liq xarajatlarini quyidagicha aniqlash mumkin:
X =С₁+С₂+Сз+С₄+С₅+С₆+С₇+С₈+С₉+С₁₀
Umumiy davlat xarajatlariga quyidagi ko‘rsatkichlar C₁₁, C₁₂, С₁₃, C₁₄, C_!5,
C₁₆ , С₁₇ kiradi. Ammo ayrim hollarda ular bevosita xo‘jalik hisobiga kiritilishi mumkin.
Sarflanishi mumkin bo‘lgan xarajatlar C_l1 C₁₂, C₁₃ lar, agar ularni xo‘jalik mablag‘ bilan ta’minlasa.
Jarohatlanish va kasallanishlar tufayli ketgan xarajatlami aniqlash (ma’lum bo‘lgan uslubiy qo‘llanmaga binoan), o‘rtacha keltirilga ziyon miqdorini quyidagicha qabo‘l qilish mumkin: o‘lim bilan tugagan shikast (U₁), so‘m; nogironlik bilan tugagan shikast (U₂), so‘m; vaqtincha ish qobiliyatini yo‘qotish bilan tugagan shikast (U₃), so‘m. Bu holda to‘liq yo‘qotishlarni X quyidagicha aniqlash mumkin:
X = U₁Р₁+U₂Р₂+U₃Р₃
bunda: P₁, P₂, P₃ - o‘lim, nogironlik va vaqtida ish qobiliyatini yo‘qotish bilan bo‘g‘liq bo‘lganlar soni.

4.