О'zbekiston Respublikasi Mustaqilligining о'n sakkiz yilligiga bag 'ishlanadi

Ish vaqti, uning turlari va davomiyligi. Ish vaqti mehnat shartno-masining muhim shartlaridan biridir. Chunki ish vaqtining oqilona me'yorlarini belgilash xodimlar uchun ham, ish beruvchi uchun ham, davlat-jamiyat uchun ham muhim ahamiyatga ega. Ish vaqti­ning fiziologik va ijtimoiy chegaralarini to'g'ri belgilash va ularga amal qilish xodimlar jismoniy hamda ruhiy salomatliklarini muho-faza qilish, ularning tez qarib qolishlari, kasalliklarga chalinib, meh­nat qobiliyatlarining pasayishiga yo'l qo'ymaslik, ayni paytda, ish beruvchi uchun ham zarur xo'jalik yakunlariga erishish imkonini beradi.
Xalqaro Mehnat Tashkiloti va boshqa insonparvar xalqaro tash-kilotlar xodimlarni ishlab chiqarishda zo'riqishi tufayli kasalliklarga chalinishlarining oldini olish, belgilanganidan ko'proq vaqt davo­mida ishlashlariga yo'l qo'ymaslikka qaratilgan tadbirlarni belgilaydi.
Ish vaqtini huquqiy tartibga solishdan ko'zlangan asosiy maqsad fiziologik me'yorlardan ortiqcha vaqt davomida ishlash tufayli salo-matlikka ziyon yetishiga yo'l qo'ymaslik, xodimlarga dam olishlari, ma'naviy kamol topishlari, bolalar tarbiyasi, oilaviy mashg'ulotlar bilan band bo'lishlari uchun real imkoniyatni kafolatlashdan iboratdir.
MKning 114-moddasiga ko'ra, «Xodim ish tartibi yoki grafigiga yoxud mehnat shartnomasi shartlariga muvofiq o'z mehnat vazi­falarini bajarishi lozim bo'lgan vaqt ish vaqti deb hisoblanadi».
Fuqarolar mehnat qiladigan sohalar xilma-xil bo'lib, ular nafaqat ishxonalarda, o'z tomorqasida ham, tadbirkor sifatida ham mehnat qilishlari mumkin. Ammo ularning korxona, muassasa, tashkilotlarda yollanib ishlashga asoslangan ish vaqtigina mehnat qonunlari bilan tartibga solinadi.
Xodimning mehnat munosabatiga kirishganligi uning korxo-nadagi ichki mehnat tartibiga, mehnat intizomiga, korxona tartibiga rioya etish lozimligini taqozo etadi. Shu sababli mehnat huquqida ish vaqti deganda, xodim ichki mehnat tartibi qoidalariga ko'ra, mehnat burchlarini bajaradigan vaqt tushuniladi. Xodim ish vaqti davomida korxonada bo'lgan holda, ayrim hollarda esa korxonadan boshqa joyda bo'lsa-da, ish beravchining topshiriqlarini, davlat-jamiyat vazifalarini bajarishi nazarda tutiladi.
Ish vaqti uzunligi mehnatning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Shunga ko'ra ish vaqtining eng ko'p miqdori xodim va ish beruvchi manfaatlarini hisobga olgan holda davlat tomonidan belgilab qo'yiladi. Ish vaqti normalarining belgilamshi xodim meh-natini miqdor va sifat jihatidan o'lchash vositasi hamda shunga ko'ra ish haqi to'lash me'yori, korxona mehnat natijalarini aniqlashga yordam beruvchi ko'rsatkich vazifalarini bajaradi.
Mehnat to'g'risidagi qonun hujjatlari ish vaqtining kunlik, haf-talik va yillik normalarini belgilaydi. Ish kuni deganda, xodim sutka davomida ishlashi lozim bo'lgan vaqt tushuniladi. Ish kuni uzunligi, odatda, haftalik ish vaqti normasiga asosan va ish beruvchining, ular vakillarining o'zaro kelishuvlarini ifodalovchi jamoa shartno-malari, ichki mehnat tartib-qoidalari mehnat shartnomasiga ko'ra belgilanadi. Qonun hujjatlarida bevosita ish kuni uzunligi belgilana-digan hollar ham mavjud.
Ish haftasi deganda, xodim hafta davomida ishlashi lozim bo'l­gan vaqtga aytiladi va umumiy qoidaga ko'ra haftalik ish soati qirq soatdan ko'p bo'lishi mumkin emas. Besh kunlik va olti kunlik ish haftasi mavjud. Besh kunlik ish haftasi ish kunining uzunligi sak-kiz soatdan, olti kunlik ish haftasida esa yetti soatdan, oltinchi kuni esa besh soatdan ortiq bo'lishi mumkin emas.
Ish smenasi deganda, ish beruvchi tomonidan xodimlar vakillik organi bilan kelishilgan holda ichki mehnat tartibi qoidalari yoki smenalar almashuvi grafigida belgilab qo'yiladigan sutka davomidagi ish vaqtiga aytiladi.
Mehnat to'g'risidagi qonun hujjatlari alohida tusga ega bo'lgan va zararli ishlab chiqarish sharoitida ishlayotgan xodimlar uchun, yoshi, salomatligi holati va boshqa xususiyatlarini hisobga olib, qis-qartirilgan ish vaqti normasini belgilaydi.
O'zbekiston Respublikasi MKning 116-moddasiga ko'ra ish vaq­tining qisqartirilgan muddati quyidagilar uchun belgilanadi:
1. O'n sakkiz yoshga to'lmagan xodimlar.
2. I va II guruh nogironlari bo'lgan xodimlar.
3. Noqulay mehnat sharoitlardagi ishlarda band bo'lgan xodimlar.
4. Alohida tusga ega bo'lgan ishlardagi xodimlar.
5. Budjetdan ta'minot oluvchi muassasa va tashkilotlarda ish-lovchi homilador va uch yoshga to'lmagan farzandlari bo'lgan ayol-larga — haftasiga 35 soatdan ortiq bo'lmagan ish vaqti belgilanadi.
MKning 242_:moddasiga muvofiq, o'n olti yoshdan o'n sakkiz yoshgacha bo'lgan xodimlarga haftasiga o'ttiz olti soatdan, o'n beshdan o'n olti yoshgacha bo'lgan shaxslar (ta'til davrida ishlayot-gan 14—16 yoshgacha bo'lgan o'quvchilar)ga yigirma to'rt soatdan oshmaydigan qilib belgilanadi.
MKning 220-moddasiga hamda O'zbekiston Respublikasi «Nogironlarni ijtimoiy himoyalash to'g'risida»gi Qonunining 30-moddasiga ko'ra¹, I va II guruh nogironlariga mehnatga haq to'lash kamaytirilmagan holda, ish vaqti haftasiga o'ttiz olti soat­dan oshmaydigan qisqartirilgan muddati belgilanadi.
Bundan tashqari, yuqoridagi Qonunning 25-moddasiga binoan:
• xodimlarining son! yigirma kishidan ortiq bo'lgan korxo-nalarda, muassasalar va tashkilotlarda mahalliy davlat hokimiyati organlari nogironlarni ishga joylashtirish uchun xodimlar sonining kamida uch foizi miqdorida ish joylarining eng kam sonini belgilaydi va zaxirada saqlaydi;
• nogironlarni ishga joylashtirish uchun ish joylarining eng kam sonini yaratish bo'yicha mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlarini ijro etmaganligi uchun korxonaga, muassasa va tashki'otga har bir yaratilmagan ish joyi uchun ana shu korxona, muassasa va tashkilot xodimining o'rtacha yillik ish haqi miqdorida jarima solinadi.
Jarima solish sud tomonidan, korxonalar, muassasalar va tash-Idlotlar huquqbuzarlik sodir etishdagi aybiga iqror bo'lgan hamda jarimani ixtiyoriy ravishda to'lagan taqdirda esa mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari tomonidan O'zbekiston Res­publikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan tartibda amalga oshiriiadi.
To'langan jarima summalari O'zbekiston Respublikasi Ish bilan ta'minlashga ко'maklashuvchi davlat jamg'armasiga yo'naltiriladi hamda ulardan nogironlar uchun ish joylari yaratishda, nogironlar mehnatidan foydalanuvchi korxonalarni, muassasalar va tash-kilotlarni kreditlashda, nogironlarni kasbga tayyorlash va ularning malakasini oshirishda foydalaniladi.
Nogironlarni ishga joylashtirish uchun ish joylarining eng kam sonini yaratish bo'yicha mahalliy davlat hokimiyati organining qarorini ijro etmaganlik uchun jarima to'laganlik korxonalarni, muassasalar va tashkilotlarni ushbu Qonunning nogironlarni ish bilan ta'minlashga doir talablarini bajarishdan ozod etmaydi.
Nogironlar mehnatidan foydalanish uchun nogironlarning eh-tiyojlarini va mahalliy xususiyatlarni hisobga olgan holda ixtisos-lashtirilgan korxonalar, sexlar va uchastkalar tashkil etiladi. Ko'zi ojiz nogironlar sharoitlari o'z imkoniyatlariga mos keladigan ish-lab chiqarishda ishtirok etishda imtiyozli huquqqa ega.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar uyda ishlovchi nogironlarga, shuningdek, tadbir-korlik faoliyatini amalga oshiruvchi nogironlarga mazkur faoliyat uchun yashashga mo'ljallanmagan joylar berilishida, xomashyo olishi va mahsulot sotishida zarur yordam ko'rsatadi.
Mehnat sharoiti o'ta zararli va o'ta og'ir ishlarda band bo'lgan xodimlar uchun ish vaqtining muddati chegarasi O'zbekiston Respub­likasi hukumati tomonidan belgilangan. Jumladan, O'zbekiston Res­publikasi Vazirlar Mahkamasining 1997-yil 11-martda qabul qilin-gan «O'zbekiston Respublikasining MKning talablarini ro'yobga chi-qarish uchun zarur bo'lgan me'yoriy hujjatlarni tasdiqlash to'g'ri-sida»gi 133-sonli qarorining 8-ilovasida ana shunday o'ta zararli va o'ta og'ir ishlardagi eng ko'p ish vaqti normasi belgilab berilgan. Masalan:
• simob ishlab chiqarish korxonalarida kunlik ish vaqti besh soatdan;
• sud tibbiy ekspertizasi byurosi ekspertlari, o'rta malakali tibbiy xodimlar uchun besh soatdan;
• elektron hisoblash mashinalari (kompyuterlar, videoappa-ratlar) xizmatchilari uchun to'rt soatdan oshmasligi lozim va h.k.
Alohida tusga ega bo'lgan ishlar yuqori darajadagi his-hayajon, aqliy zo'riqish, asab tangligi bilan bog'liq ishlar bo'lib, bunday ishlarda band bo'lgan xodimlar uchun hukumat qaroriga ko'ra, qisqartirilgan ish vaqti normasi belgilanadi.
Xususan, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining yuqorida tilga olingan qarorining 4-ilovasida ana shunday ishlar ro'yxati va ularda band bo'lgan xodimlar uchun qisqartirilgan ish vaqti normasi berilgan.
Mazkur ro'yxatga Sog'liqni saqlash, Xalq ta'limi, Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirliklari, televideniye va radioeshittirish xodimlari kiritilgan bo'lib, ular uchun ayrim hollarda ish kunining eng uzoq muddati (masalan, shifokorlar uchun besh yarim soat), boshqa hollarda bir yillik ish vaqti normasi (masalan, hunar-texnika bilim yurtlari o'qituvchilari uchun yiliga 640 soat), boshqa hollarda esa haftalik ish vaqtining eng ko'p muddati (masalan, oliy o'quv yurtlari professor-o'qituvchilari uchun haftasiga 36 soat) tarzida qisqartirilgan ish vaqti belgilangan.
Qisqartirilgan ish vaqti mehnat qonunlarida bevosita belgilab qo'yilgan boshqa ayrim hollarda ham (masalan, ishlab chiqarish-dan ajralmagan holda ta'lim oluvchi xodimlar uchun) nazarda tutilishi mumkin. Normal yoki qisqartirilgan ish vaqti xodim va ish beruvchi kelishuviga ko'ra yoki ulardan birining talabi bilan ham uzaytirilishi mumkin emas. MKning 119-moddasiga ko'ra, xodim bilan ish beruvchining o'rtasidagi kelishuvga binoan ishga qabul qilish chog'ida ham, keyinchalik ham to'liqsiz ish kuni yoki ish haftasi belgilab qo'yilishi mumkin.
Mehnat kodeksining 229-moddasiga ko'ra, ayollar va oilaviy vazifalarni bajaruvchi boshqa shaxslarga (homilador yoki 14 yoshga yetmagan bolali ayollar va boshqalar) qonunlarda nazarda tutilgan boshqa hollarda ish beruvchi xodimning iltimosiga ko'ra, to'liqsiz ish kuni yoki ish haftasi belgilashga majbur. To'liqsiz ish vaqtida ishlayotgan xodimlarning mehnat huquqlari shu munosabat bilan cheklanishi mumkin emas, ammo ularga ishlagan vaqtlariga yoki bajargan ishlariga mutanosib ravishda ish haqi to'lanadi.
Mehnat to'g'risidagi qonun hujjatlarida qismlarga bo'linadigan, jamlab hisoblanadigan va boshqa ish vaqti turlari nazarda tutilgan hamda bunday ish vaqti rejimlari ish beruvchi va xodimlarning o'zaro kelishuvlari bilan belgilanishi mumkin. Korxonalarda ish vaqti rejimi (muayyan kalendar davr davomida ish va dam olish vaqtlarining taqsimlanishi) ichki mehnat tartibi qoidalari va boshqa lokal hujjatlar bilan belgilanadi. Korxonalardagi kun tartibi va smenalar almashuvi grafigi ish vaqti rejimini xarakterlovchi asosiy qoidalardandir.
Xodimni surunkasiga ikki smenada ishlatish taqiqlanadi. Qonun hujjatlarida dam olish kunlari, bayram kunlari va tungi vaqtlarda ishga jalb etish yuzasidan muayyan cheklashlar belgilab qo'yilgan (MKning 228, 245, 220-moddalari). 18 yoshga to'lmagan xodim-larni dam olish kunida ishga jalb etish taqiqlanadi.
Ish vaqtidan tashqari ish vaqti deganda, xodim uchun belgi-langan kundalik ish (smena) muddatidan tashqari vaqtdagi ish tushuniladi. Ish vaqtidan tashqari ishlash xodimning roziligi bilan qo'llanilishi mumkin. Biroq, quyidagi xodimlarni ish vaqtidan tashqari ishlarga jalb etishga yo'l qo'yilmaydi:
a) ish smenasi muddati 12 soatdan iborat xodimlar;
b) o'ta zararli va o'ta og'ir ishlarda band bo'lgan xodimlar; d) o'n sakkiz yoshga to'lmagan xodimlar.
Nogironlar, homilador, o'n to'rt yoshga to'lmagan bolasi bor ayollar (o'n olti yoshga to'lmagan nogiron bolasi bor ayollar) faqat o'zlarining roziligi bilan va tibbiy tavsiyalar mavjud bo'lgan holdagina ish vaqtidan tashqari ishlashga (shuningdek, bayram va dam olish kunlari, tungi ishlarga) jalb etilishlari mumkin.
Ish vaqtidan tashqari ishning muddati har bir xodim uchun surunkasiga ikki kunda to'rt soatdan (mehnat sharoiti og'ir va zararli ishlarda bir kunda ikki soatdan), yiliga esa 120 soatdan ortiq bo'l-masligi lozim. Ish vaqtidan tashqari ish muddati aniq hisobga olib borilishi shart va bu talabning bajarilmasligi mehnat qonunchiligini qo'pol tarzda buzish hisoblanadi.