O’zbekiston respublikasi mudofaa vazirligi tarbiyaviy va mafkuraviy ishlar bosh boshqarmasi

Ritual (lotin so’zidan «marosim») - xulq-atvorning tarixiy shakli bo’lib, o’zaro ijtimoiy va madaniy munosabatlarni, qadr-qimmatni anglatuvchi bir maromga keltirilgan harakatlar tizimidir.

Lekin rituallarning ma’lum qismi tarixning «sovuq shamollari» bosqinchilar va turli tarixiy shaxslar - hukmdorlar tazyiqiga uchrab ularni nohaq ravishda yo’qotishga urinishlar bo’lgan. Lekin ular ayrim qarama-qarshiliklarni yengib, ko’pgina fazilatlardan ajralsa-da, butunlay yo’qolib ketmagan, ba’zilari esa xalq hayotidan mustahkam o’rin olib bizning zamonamizgacha yetib kelgan.

Xullas, eng qadimiy davrlardan xalq ommasi ehtiyoji bilan shakllana, borgan, ijtimoiy zarurat asosida rivojlangan, muayyan vaqtlard ta’qiqlangan, katta qarama- qarshiliklar, to’siqlarni yengib, boshqa xalqlar tajribasi bilan boyib kelgan rituallar uzoq va boy tarixga ega.

Ibtidoiy jamoa davridan boshlab paydo bo’lgan rituallar usha davr odamlari tomonidan o’z davrining nafasini, dunyoqarashini, mehnat faoliyatini, madaniyatini, turli odatlarini, marosimlarini, ijtimoiy munosabatlarini saqlab qolish va keyingi avlodga yetkazish maqsadida yoshlarga o’rgatilgan va ular bizgacha turli kuy, qo’shiq, hikoya, afsona, she’r va o’yinlar orqali yetib kelgan.

Qadimiy rituallar asosan ikki turga bo’lingan: tantanali va motam yoki tantanali-motam yurishlari, tantanali rasmiy kuzatish va kutib olishlar. Keyinchalik ular takomillashib, ijtimoiy, oilaviy, milliy diniy, harbiy, mehnat, kundalik- hayotiy, o’quv-tarbiyaviy va boshqa shu kabi turlarga bo’lingan.

Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, ibtidoiy davrda ovchilar o’yinlar, harbiy o’yinlar, diniy va ilohiy o’yinlar, ayiq va turli boshqa hayvonlar ovi o’yinlari ko’plab qo’llanilgan. Bunday o’yinlarni amalga oshirishni o’ziga yarasha tartib-qoidalari ishlab chiqilgan. Takomillashuv natijasida ulardan ortiqcha harakatlar olib tashlangan va oqibatda ushbu o’yinlarni o’ziga yarasha marosim (tartib, ritual)lari paydo bo’lgan. Keyinroq, ya’ni| ibtidoiy davrda dehqonchilikka o’tilgach, ushbu faoliyatga bog’liq bo’lgan marosimlar paydo bo’la boshlagai. Jumladan, mehnat o’yinlari, yomg’ir chaqirish, bevaqt sovuq tushsa «Quyoshga sig’inish», omad kelmaganda «Qurbonlik qilish» va boshqa
marosimlar shular jumlasidandir.

Sekin-astalik bilan yoshlarni sog’lom, baquvvat, vatanparvar bo’lishlari uchun

«erkaklikka o’tish», ya’ni turli sinovlardan, qiynoqlardan o’tish, o’zining hayotga tayyorligini, kuchini namoyish etish kabi marosimlar paydo bo’la boshlagan. H,ar bir marosim o’zining tarbiyaviy va ta’lim ahamiyatiga ega bo’lgan. Ularning har biri odamlar tarbiyasi, bilimi, hayotiy tajribalarining ortishiga yordam bergan. Rituallar yillar davomida xalq orqali takkomillashib borgan va aniq xatti-harakatlar bilan belgilangan marosimlarga aylangan.

Bu tushuncha bilan birga, ritualga yaqin bo’lgan an’ana, odat, marosim tushunchalari haqida ham bir oz to’xtalib o’tamiz.

An’ana - o’ziga xos ijtimoiy hodisa bo’lib, kishilarning ongida, hayotida o’z o’rnini topgan, avloddan-avlodga o’tadigan, takrorlanadigan, hayotning barcha sohalarida (umuman yoki ma’lum guruh, tomonidan) qabul qilingan tartib va qoidalardir.