O’zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Saliyeva Zuxra Taxirovna 
pedagogika fanlari doktori, dotsent,
Rafikdjanova R.A. – 
Toshkent davlat 
pedagogika universiteti
 

---

315 
mafkuraviy tamoyillar ahamiyatining oshib borishi; mafkuraviy jarayonlarning 
globallashuvi va shu kabilar. Bunday keskin vaziyatlarda yosh avlodning ma’naviy 
qiyofasini shakllantirish, insoniy fazilatlarini kamol toptirish yanada dolzarb 
ahamiyat kasb etadi. Yoshlarning ma’naviy madaniyatini rivojlantirishda milliy 
fazilatlar ham muhim o’rin tutadi.
Jumladan, milliy iftixor tuyg’usi milliy mansublikni ifoda etishga xizmat 
qiladi. Manbalarda milliy tuyg’u, milliy mansublik milliy o’z-o’zini anglashdan hosil 
bo’lishi, uning negizida o’z millati, an’analari, urf-odatlari, madaniyati, turmush tarzi, 
milliy-ma’naviy qadriyatlarga mustahkam bog’langanlik aks etishi, umumiy 
maydonga egalik qiladigan, bir xil hayot kechiradigan, bir tilda so’zlashadigan 
insonlarning etnik birligi negizida shakllanishiga urg’u beriladi. 
Milliy iftixor tuyg’usining shakllanishiga asos bo’luvchi omil milliy o’z-o’zini 
anglashdir. Milliy o’z-o’zini anglash millatning rivojlanish va taraqqiyot tarixini 
yaxshi bilish, taraqqiyotning turli bosqichlarida erishilgan yutuq va muvaffaqiyatlar 
asosini to’g’ri talqin eta olish, milliy qadriyatlar mohiyatini anglay olish, ijobiy 
milliy-mental xususiyatlar to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lish, salbiy xislatlar 
(masalan, mustaqil fikrga ega bo’lmaslik, ota-ona yoki yaqinlarga tobe bo’lib 
yashash, o’ta andishalilik, qat’iyatning etishmasligi)ni ko’ra olish, milliy 
madaniyatning jahon tsivilizatsiyasidagi o’rnini yetarli darajada baholash, Vatan 
taqdiri uchun befarq bo’lmaslik, uning istiqboli uchun kurashish demakdir. 
Mehnatsevarlik
 – 
o’qish-o’rganish, ijtimoiy foydali mehnat, hunar egallashga 
qiziqish, an’anaviy xalq amaliy san’ati (yog’och o’ymakorligi, ganch, zargarlik) bilan 
shug’ullanish istagi, mehnat faoliyatiga moyillik, mehnat kishilariga hurmatda 
bo’lish, uning sifati va miqdoriga befarq bo’lmaslik, jamiyat manfaatlariga ongli 
munosabat, halollik, intilish, sa’y-harakat.
Mehnat tarbiyasi
– 
yoshlarda mehnatsevarlik, mehnat kishilariga hurmatni 
shakllantirish, mehnatga doir ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish [2]. Mehnat 
tarbiyasining eng muhim tomoni yoshlarning zamonaviy ishlab chiqarish asoslariga 
doir bilimlarni o’zlashtirishi, mehnat vositalari hamda mexanizmlar bilan ishlash 
ko’nikma va malakalarini shakllantirish sanaladi. Bu kasbga yo’naltirish ishlarini 

---

316 
asosli olib borish imkonini beradi. Yoshlarda mehnat tarbiyasining asosi – ta’lim 
muassasasida va uydagi o’quv mashg’ulotlari, ularning ijtimoiy foydali mehnati 
hamda o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish bo’yicha mehnatining rang-barang turlari 
sanaladi. 
Inson ma’naviy rivojida tolerantlik fazilati ham o’ziga xos ahamiyat kasb etadi.
Tolerantlik (lot.tolerantia – chidam, sabr-toqat), bag’rikenglik – o’zgalarning turmush 
tarzi, xulq-atvori, odatlari, his-tuyg’ulari, fikr-mulohazalari, g’oyalari va e’tiqodlariga 
nisbatan toqatli, chidamli bo’lish [1]. Bu bir-biriga o’xshamagan odamlarning birga 
ahillikda yashashidir. Biror-bir insonda yoki biror-bir begona madaniyatda bizga 
nimadir yoqmasligi mumkin, biroq o’zgalarning huquq va manfaatlariga ziyon 
yetkazmasa, joriy qonunlarni buzmasa ularning mavjudligi va rivojlanishini tan 
olishimiz kerak. Ya’ni tolerantlik bu o’zgalarning fikri, qarashlari va xatti-harakatiga 
passiv, tabiiy ravishda buysunishni anglatmaydi. Balki alohida odamlar, turli 
guruhlar, xalqlar, ijtimoiy guruhlar o’rtasida bir-birini tushunish, ijobiy hamkorlik 
yo’lidagi faol axloqiy nuqtai nazar va psixologik hamkorlikni anglatadi. 
Tolerantlik fazilati muhim ijtimoiy ko’rsatkichlarga ega bo’lib, ularga 
quyidagilarni kiritish mumkin: tenghuquqlilik (millati, tili, dini, jinsi, irqiy kelib 
chiqishidan qat’iy nazar barcha odamlar bir xil huquqqa egadirlar); jamiyatning 
siyosiy hayotida ishtirok etish uchun imkoniyatlarning tengligi; umumbashariy 
muammolarni hal etishda barcha xalqlar, davlatlar, odamlarning o’zaro hamkorligi; 
jamiyatning turli qatlam vakillariga o’zaro hurmat va oliyjanoblik; barcha xalqlarning 
o’z tili, madaniyati, urf-odatlariga amal qilish imkoniyati; jamiyatning boshqa a’zolari 
huquq va erkinliklariga xalaqit bermaydigan sharoitdagi e’tiqod erkinligi. 
Ma’naviy madaniyat takomilida vatanparvarlik fazilati ham muhim o’ringa 
ega. Vatanparvarlik uzluksiz, tizimli tarzda samarali tashkil etiluvchi pedagogik 
faoliyat natijasi, shuningdek, vatanparvar shaxs faoliyatining sifat ko’pcatkichidip. 
Vatanparvarlik muayyan tarixiy-ob’ektiv sharoitda goh yashirin, goh oshkora 
(xususan vatan ozodligi yo’lida qypbon bo’lish, xalqapo maydonda mamlakat sha’ni, 
obpo’-e’tiborini ko’tapish, yurt tapaqqiyoti yo’lida mehnat qilish va hokazolap) 
tarzda namoyon bo’ladi. Vatanparvarlik tushunchasi ham mantiqiy, ham gnecologik 

---

317 
nyqtai nazapdan shaxsning Vatan hamda yning mavjudligiga nicbatan qadriyatli 
yondashyvi mazmynida o’z ifodasini topadi. 
Vatanparvar shaxs qiyofasida quyidagi sifatlar namoyon bo’ladi: Vatanga 
bo’lgan mehr-muhabbat, unga sadoqat; o’zi mansub bo’lgan millat o’tmishi, urf-
odatlari, an’analari va qadriyatlariga sodiqlik; Vatan va millat tarixidan g’ururlanish; 
yurtning moddiy, shuningdek, millat tomonidan yaratilgan ma’naviy boyliklarini 
asrash, ularni ko’paytirish borasida g’amxo’rlik qilish; Vatan ravnaqi va millat 
taraqqiyoti yo’lida mehnat qilish; Vatan ozodligi va millat erkiga qilinayotgan har 
qanday tahdidga qarshi kurashish; Vatan va millat obro’i, sha’ni, or-nomusini himoya 
qilish; Vatan ravnaqi va millat taraqqiyotiga nisbatan ishonchga ega bo’lishi [3]. 
Psixologik munosabatlarning barcha o’ziga xosliklarini qamrab olgan holda, 
vatanparvarlik tuyg’usi o’zida kognitiv (bilishga oid), emotsional va xulq-atvor 
ko’nikmalarini aks ettirishi aniqlandi. Kognitiv (bilishga oid) tarkibiy qism 
talabalarning o’z Vatani, tug’ilib o’sgan joyi tarixi va madaniyati; yurtdoshlarining 
qahramonliklari; olimlarning, madaniyat arboblarining yutuqlari; zamonaviy 
sharoitda erishilgan natijalar haqidagi bilimlaridan tashkil topadi. Emotsional tarkibiy 
qism Vatan tushunchasiga xos barcha narsalarni idrok etish bilan bog’liq hissiyotlar 
tizimi bilan tavsiflanadi va aks ettirilayotgan ob’ekt bilan bog’liqlikda quyidagi his-
tuyg’ularni hosil qiladi: estetik his-tuyg’ular – Ona vatan go’zalliklaridan bahramand 
bo’lish; lirik his-tuyg’ular – “qondoshlik, yaqinlik hissi” – Vatanning bir parchasi 
ekanligini his etish; gnostik his-tuyg’ular – Vatani va o’zi tug’ilib o’sgan yurt tarixi, 
an’analari va marosimlari bilan tanishish natijasida yuzaga keladi; jamg’arilgan his-
tuyg’ular – mamlakatimizdagi tabiat va inson resurslariga doir tasavvurlar bilan 
bog’liqlikda namoyon bo’ladi.
Xullas, yoshlarning ma’naviy madaniyatini kamol toptirishda milliy-axloqiy 
(milliy iftixor, tolerantlik, mehnatsevarlik, vatanparvalik, fidoyilik, oliyjanoblik, 
insonparvarlik kabi) fazilatlarni shakllantirish jarayonining pedagogik maqsadlari 
uning ijtimoiy maqsadlari, ijtimoiy mohiyati va ijtimoiy funktsiyalaridan kelib 
chiqadi. Ular, birinchidan, o’quvchilarning milliy-axloqiy ko’rinishlar va tegishli 
faoliyat usullarini amaliy tatbiq etish ko’nikma va malakalarini egallashini 

---

318 
ta’minlash; ikkinchidan, shu asosda o’rganilayotgan sifatning yuqori darajasini 
shakllantirishdan iborat. Bu maqsadlarga quyidagi pedagogik shartlar [4] 
bajarilganidagina erishish mumkin:
-
o’quvchilarni zarur sifatning yo’naltirilgan rivojlanishiga olib keladigan 
axloqiy mazmun bilan boyitilgan real hayotiy vaziyatlarga kiritish;